O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

141 
Sotishlar hajmining o’zgarish foizi 
Talab elastikligi =
Narxning o’zgarish foizi 
Agar bozor bir xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyatiga ega bo’lgan 
ko’p sonli tovar va xizmatlar bilan to’yingan bo’lsa, talabning narx 
elastikligi birdan katta bo’ladi. Talab elastikligini aniqlash asosida sotish 
hajmini oshirish uchun narxlarga qanday yo’nalishda ta’sir etishni, 
raqobatchi sotayotgan tovar markalaridan qaysi biri ko’proq bozor kuchiga 
ega ekanligini bilib olish mumkin bo’ladi. 
 
10.2. Narxlashtirish jarayoni. Narxlashtirish usullari. 
Korxona tovarga bo’lgan talabni, tovar ishlab chiqarish uchun sarf 
bo’lgan yalpi xarajatlarni hisoblab chiqib va raqobatchilar narxini 
o’rganib, o’zining tovariga narx shakllanish uslublarini belgilaydi. Odatda, 
tovarning narxi juda past va juda yuqori ham bo’lmasdan, balki shu ikki 
ko’rsatkich oralig’ida bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Buning sababi 
shundaki, past narx foydani taminlamaydi, yuqori narx esa talabni 
shakllantirmaydi. 
Quyidagi 10.3-rasmda korxona rahbarining uch mulohaza asosida o’z 
tovariga narx belgilashi keltirilgan. 
Juda past 
narx 
Mumkin bo’lgan narx 
Juda yuqori 
narx 
Bu narxda 
foyda olish 
imkoniyati past 
yoki yo‘q 
Mahsulot tannarx (ketgan harajat), 
raqobatchilar narxlari va o‘rinbosar 
tovarlarning narxlari, tovarning 
avfzalligi, noyobligi va h.k.
Bu narxda 
talab 
shakllanmaydi 
10.3-rasm. Narx belgilashdagi asosiy mulohazalar 
Keltirilgan 10.3-rasm ma’lumotlarida ko’rsatilganidek, tovarning 
mumkin bo’lgan minimal narxi mahsulot tannarxi asosida aniqlansa, 
mumkin bo’lgan maksimal narxi esa tovarning boshqa tovarlardan farq 
qiluvchi qandaydir tengi yo’q xususiyatlari asosida aniqlanadi. 
Korxona narx shakllanishi muammosini yechar ekan, u yuqorida 
keltirilgan mulohazalardan birini tanlab ish ko’radi. Bunda korxona 
tanlangan uslub tovarning aniq narxini hisoblashda to’g’ri ekanligiga 
ishonib faoliyat yuritadi. Quyidagi 10.4-rasmda narx belgilashning 3 xil 
usuli ko’rsatilgan. 
Narx belgilashning xarajatlarni hisoblashga asoslangan usuli. Bu usul 
eng oddiy hisoblanib, mahsulot tannarxiga shu mahsulotni ishlab 

142 
chiqaruvchidan iste’molchigacha yetkazib berishgacha bo’lgan jarayonda 
vujudga keladigan xarajatlarni va korxonaning oladigan foydasini 
qo’shishga asoslanadi. Buni misollarda tushuntirishga harakat qilamiz. 
Misol uchun qandaydir bir mahsulotni ishlab chiqarish quyidagi 
ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi: 
O’zgaruvchan xarajatlar – 100 so’m 
Doimiy xarajatlar – 2000000 so’m 
Sotish hajmi rejasi (V) – 2000 dona 
10.4-rasm. Narx belgilash uslublari. 
Shu ko’rsatkichlar asosida mahsulot tannarxini (T) hisoblaymiz. 
T = O’zgaruvchan xarajatlar + Doimiy xarajatlar / V =
= 100 +2000000/2000 = 100 + 1000 = 1100 so’m. 
Mahsulot tannarxi 1100 so’mni tashkil etar ekan. 
Endi, deyaylik ishlab chiqaruvchi ulgurji vositachiga sotiladigan 
mahsulot hajmidan 20 foiz foyda ko’rmoqchi. U holda sotish narxi (N) 
quyidagicha topiladi: 

Download 2,17 Mb.