141
Sotishlar hajmining o’zgarish
foizi
Talab elastikligi =
Narxning o’zgarish foizi
Agar bozor bir xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyatiga ega bo’lgan
ko’p sonli tovar va xizmatlar bilan to’yingan bo’lsa, talabning narx
elastikligi birdan katta bo’ladi. Talab elastikligini
aniqlash asosida sotish
hajmini oshirish uchun narxlarga qanday yo’nalishda ta’sir etishni,
raqobatchi sotayotgan tovar markalaridan qaysi biri ko’proq bozor kuchiga
ega ekanligini bilib olish mumkin bo’ladi.
10.2. Narxlashtirish jarayoni. Narxlashtirish usullari.
Korxona tovarga bo’lgan talabni, tovar ishlab chiqarish uchun sarf
bo’lgan yalpi xarajatlarni hisoblab chiqib va raqobatchilar narxini
o’rganib, o’zining tovariga narx shakllanish uslublarini belgilaydi. Odatda,
tovarning narxi juda past va juda yuqori ham bo’lmasdan,
balki shu ikki
ko’rsatkich oralig’ida bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Buning sababi
shundaki, past narx foydani taminlamaydi,
yuqori narx esa talabni
shakllantirmaydi.
Quyidagi 10.3-rasmda korxona rahbarining uch mulohaza asosida o’z
tovariga narx belgilashi keltirilgan.
Juda past
narx
Mumkin bo’lgan narx
Juda yuqori
narx
Bu
narxda
foyda olish
imkoniyati past
yoki yo‘q
Mahsulot tannarx (ketgan harajat),
raqobatchilar narxlari va o‘rinbosar
tovarlarning narxlari, tovarning
avfzalligi, noyobligi va h.k.
Bu narxda
talab
shakllanmaydi
10.3-rasm. Narx belgilashdagi asosiy mulohazalar
Keltirilgan 10.3-rasm ma’lumotlarida ko’rsatilganidek, tovarning
mumkin bo’lgan minimal narxi mahsulot
tannarxi asosida aniqlansa,
mumkin bo’lgan maksimal narxi esa tovarning boshqa tovarlardan farq
qiluvchi qandaydir tengi yo’q xususiyatlari asosida aniqlanadi.
Korxona narx shakllanishi muammosini yechar ekan,
u yuqorida
keltirilgan mulohazalardan birini tanlab ish ko’radi. Bunda korxona
tanlangan uslub tovarning aniq narxini hisoblashda to’g’ri ekanligiga
ishonib faoliyat yuritadi. Quyidagi 10.4-rasmda narx belgilashning 3 xil
usuli ko’rsatilgan.
Narx belgilashning xarajatlarni hisoblashga asoslangan usuli. Bu usul
eng
oddiy hisoblanib, mahsulot tannarxiga shu mahsulotni ishlab
142
chiqaruvchidan iste’molchigacha yetkazib berishgacha bo’lgan jarayonda
vujudga keladigan xarajatlarni va korxonaning
oladigan foydasini
qo’shishga asoslanadi. Buni misollarda tushuntirishga harakat qilamiz.
Misol uchun qandaydir bir mahsulotni ishlab chiqarish quyidagi
ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
O’zgaruvchan xarajatlar – 100 so’m
Doimiy xarajatlar – 2000000 so’m
Sotish hajmi rejasi (V) – 2000 dona
10.4-rasm. Narx belgilash uslublari.
Shu ko’rsatkichlar asosida mahsulot tannarxini (T) hisoblaymiz.
T = O’zgaruvchan xarajatlar + Doimiy xarajatlar / V =
= 100 +2000000/2000 = 100 + 1000 = 1100 so’m.
Mahsulot tannarxi 1100 so’mni tashkil etar ekan.
Endi, deyaylik ishlab chiqaruvchi ulgurji vositachiga sotiladigan
mahsulot hajmidan 20 foiz foyda ko’rmoqchi. U holda sotish narxi (N)
quyidagicha topiladi:
