O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

144 
uning miqdori sotiladigan mahsulot hajmiga qarab o’zgarib turadi. Yalpi 
daromad egri chizig’ining tikkaligi tovar narxiga bog’liq bo’ladi. Bizning 
misolimizda tovar birligining narxi 10 000 so’mga teng. 
Bunday narxda zararsizlikni ta’minlash uchun korxona eng kamida 
20 ta tovar birligini sotishi kerak. Shuncha miqdordagi tovar birligining 
har birini 10 000 so’mdan sotib, korxona 400 000 so’m tushumga ega 
bo’ladi. Ana shu ko’rsatkich zararsizlik nuqtasiga mos keladi. Maqsad 
qilib qo’yilgan foydaga erishish uchun korxona sotish hajmini oshirishi 
zarur. 9.5-rasmda zararsizlik nuqtasidan keyin tovar sotish hajmiga qarab, 
jami harajatlar va yalpi daromad o‘rtasidagi farq kattalashib borishini 
ko‘rishimiz mumkin. Bu esa, foyda miqdorining oshib borayotganligini 
bildiradi.
Talabga 
asoslangan 
usul. 
Ko’pchilik hollarda korxonalar 
narxlashtirishning asosiy omili xarajatlar emas, balki tovarning 
iste’molchilar tomonidan xaridor sifatida qabul qilinishi, ya’ni tovarning 
xaridor xohlaydigan foydaliligidadir deb biladilar. Demak, narx bu holda 
tovarning qiymat jihatidan muhimligiga muvofiq kelishi kerak. Aslida ham 
har bir xaridor u yoki bu tovarni xarid qilar ekan, u xayolan xarid qilingan 
tovarning narxini uning foydaliligi bilan taqqoslab ko’radi. 
Tovarning foydaliligi asosida narxlashtirish usulidan foydalanadigan 
korxona iste’molchilar ongida shu korxonaning tovariga raqobat 
qilayotgan tovarlar haqida ham qanday tasavvur mavjudligini bilishlari 
talab etiladi. Bu yerda iste’molchilarning bitta tovar uchun har xil 
sharoitlarda qancha pul to’lashga tayyor ekanliklarini bilish ham muhim 
hisoblanadi. 
Agar sotuvchi tovarga narxni uning foydaliligidan ko’proq belgilasa, 
sotish hajmi belgilangandan kamroq bo’lishi mumkin. Ko’pgina 
kompaniyalar o’z tovarlarining narxlarini juda yuqori belgilaydilar va 
natijada tovar bozorda yomon sotiladi. Ba’zi kompaniyalar esa o’z 
tovarlariga haddan tashqari past narx belgilaydilar. Bu holda tovarlar 
bozorda 
yaxshi 
sotilsada, 
korxonaga 
kam 
daromad 
keltiradi. 
Iste’molchilarning narx darajasiga munosabatlarini bilish uchun maxsus 
marketing tadqiqotlari o’tkaziladi. Masalan, iste’molchilar orasida 
so’rovlar o’tkazish va bozorni testlashtirish shular jumlasiga kiradi. 
Iste’molchining tovarni xarid qilishiga uzoq muddat davomida 
mavjud bo’lib kelayotgan va xaridor odatlanib qolgan narxlar ham katta 
ta’sir ko’rsatadi. Bunday holatda tovar narxining ozgina oshishi ham tovar 
xaridining keskin kamayib ketishiga olib kelishi mumkin. Bunda 
iste’molchining odatlanib qolgan narxlarga nisbatan fikrini tovarning 

145 
sifatini, o’rab-joylanishini va dizaynini juda yaxshilash hisobiga 
o’zgartirish lozim. 
Iste’molchilar talabi asosida narx belgilashning variantlaridan biri 
kim-oshdi savdosi o’tkazishdir. Agar tovar iste’molchi uchun juda 
ahamiyatli, katta qiymatga ega bo’lsa, u holda kim-oshdi savdosining 
boshlang’ich narxini juda yuqori belgilash mumkin bo’ladi. 
Narx belgilashning raqobatchilar narxiga asoslangan usuli. 
Korxonaning narx siyosatiga raqobatchilarning narxlari va bozorda narx 
o’zgarishiga raqobatchilarning munosabati katta ta’sir ko’rsatadi. Demak, 
raqobatchilar narxini o’rganish – narx shakllanishi sohasida muhim 
elementlardan biri hisoblanadi. Dastavval korxonaning narx siyosati bozor 
tipiga bog’liq ekanligini qayd etishi lozim. 
Agar bozor sof raqobatchilar bozori bo’lsa, unda sotuvchi 
bozordagidan yuqori narxni talab qilishi mumkin emas, chunki xaridorlar 
ushbu bozor narxi bo’yicha tovarning xohlagan miqdorini ochiq sotib 
olishlari mumkin. Demak, bu yerda narxlar talab va taklif asosida 
belgilanadi. Bunda narxlar qat’iy va ularga alohida korxona tomonidan 
ta’sir ko’rsatish deyarlik mumkin emas. 
Bozor tiplaridan yana biri monopolistik raqobat bozori hisoblanadi. 
Bunday bozor ko’p sonli xaridorlar va sotuvchilardan iborat. Ular 
o’zlarining bitimlarini yagona narx bo’yicha emas, narxlarning keng 
diapazoni bo’yicha amalga oshiradilar. Bunday sharoitda korxona narxni 
o’zgartirishi uchun keng imkoniyatlarga ega. 
Narx belgilashning raqobatchilar narxiga asoslangan usuliga 
korxonaning bozorda mustahkam o’rin egallab turgan yetakchi korxona 
belgilangan narxiga qarab narx belgilashini ham kiritish mumkin. Bunday 
holda korxona o’z tovariga bozor yetakchisi belgilagan narxdan ko’ra 
pastroq narx belgilaydi. 

Download 2,17 Mb.