137
xaridorlar bunday bahoni juda yuqori deb biladi va natijada ma’lum bir
miqdordagi tovar xaridorini topa olmaydi. Bunday holatda taklif talabdan
yuqori bo’ladi. Natijada, bozor bu tovar bilan to’yinadi, oqibatda tovar
egasi tovar narxini pasaytirishga majbur bo’ladi. Sotuvchi tovarga yangi
narx belgilaganda talab oshadi va bu holda narx talab egri chizig’i
bo’yicha yuqoriga ko’tariladi. Bu jarayon to talab va taklif
muvozanatigacha davom etadi. Albatta, narx
shakllanishining bu modeli
sof raqobatga asoslangan bozorlar uchun ishlab chiqilgan bo’lib, bu
modelda ko’pgina omillar hisobga olinmaydi. Shu sababli ham bu model
narx shakllanishida umumiy oriyentir bo’lib xizmat qiladi
17
.
Narx marketing kompleksining asosiy elementlaridan biri hisoblanib,
korxonaning marketing siyosatini ishlab chiqishda keng qo’llaniladi. Agar
bu yerda tovar siyosatini, tovarni sotish va siljitish faoliyatini
rejalashtirish, tovar harakati kanallarining yangisini topish uzoq vaqt talab
qilsa, narxni esa tashqi va ichki omillarning o’zgarishi bilanoq tezda
o’zgartirish mumkin bo’ladi.
Marketingda narxning asosiy rol o’ynashining sabablaridan yana biri
shundan iboratki, u korxonaning iqtisodiy ko’rsatkichlariga to’g’ridan
to’g’ri ta’sir ko’rsatadi.
Masalan, foyda (F) quyidagicha aniqlanadi.
F = (N
.
V) – C,
Bu yerda N- tovar narxi;
V- sotilgan mahsulot hajmi;
C- jami xarajatlar.
Foydadan tashqari narx tovarning sotilish hajmiga, moliyaviy
ko’rsatkichlariga, bozor ulushiga katta ta’sir ko’rsatadi. Ko’p hollarda,
korxona tovarni
eng yuqori narxda sotib, darhol foyda olishni
ko’zlamasdan, egiluvchan narx siyosatini yuritishi kerak.
Raqobatchilar o’z faoliyatlarida ham narxga katta e’tibor beradilar.
Tovar bozorda narx asosida va narxsiz ham raqobat qila olishi mumkin.
Narx raqobati deganda tovarning narxini o’zgartirish yo’li bilan
raqobat kurashiga borish tushuniladi. Bunda, ko’pchilik hollarda narxni
pasaytirishga harakat qilinadi. Albatta, narxni pasaytirayotgan firma yoki
korxona raqobatchiga nisbatan kam xarajatlarga ega bo’lishi kerak.
Korxona «narx urushi»ni e’lon qilishdan oldin o’zining va raqobatchining
iqtisodiy barqarorligini obdon o’rganishi talab etiladi. Aks holda «narx
urushi»ni e’lon qilib, mag’lubiyatga ham uchrash mumkin. Agar,
17
Голубков Е.П. Основы маркетинга. Учебник. М.: Издательство «Финпресс», 1999. – 656 с.
138
raqobatchilar bir xil sharoitda bo’lsalar, u holda «narx urushi» o’z
ahamiyatini yo’qotadi.
Narxsiz raqobatda esa narxning roli kamaytirilmaydi,
balki birinchi
o’rinda tovarning xususiyati, markasining obro’-e’tiboriga, servis darajasi
va tovar bilan bog’liq boshqa omillarga e’tibor qaratiladi.
Narxning katta-kichikligiga ichki va tashqi omillar ta’sir ko’rsatadi.
Ichki omillarga korxonaning maqsadi, marketingi, marketing
kompleksining ayrim elementlariga nisbatan qo’llaniladigan strategiya,
xarajatlar va boshqalar kiradi.
Korxona asosiy maqsadini o’zining rivojlanishida deb bilsa bir narx,
mavjud faoliyatini uzoq muddat saqlab qolishga qaratsa boshqa narx
belgilashi mumkin. Masalan, raqobat kuchaysa, iste’molchilarning ehtiyoji
o’zgarsa, mamlakatdagi iqtisodiy ahvol
yomonlashsa korxona ishlab
chiqarish quvvatining ma’lum bir qismidangina foydalanishga harakat
qiladi. Korxona o’zining faoliyatining to’xtab qolmasligi, tovarlariga
bo’lgan talabni oshirish maqsadida ularni past narxlarda ham sotishga
majbur bo’ladi. Aks holda, u o’z tovarlariga yuqori narx belgilaydi.
Marketing faoliyati nuqtai nazaridan
narxning shakllanishiga
quyidagicha yondashuvlarni ko’rib chiqish mumkin:
foydani uzoq muddat davomida maksimal darajaga ko’tarish;
foydani qisqa muddat davomida maksimal darajaga ko’tarish;
tarmoqda narx lideri statusini saqlab qolish;
yangi raqobatchilar paydo bo’lishiga to’sqinlik qilish;
savdo vositachilari tomonidan befarqlikni saqlab qolish;
korxonaning obro’sini saqlab qolish;
«kuchsiz mahsulotlar»ni sotishni yaxshilash;
«narx urushi»ning oldini olish.
Narx marketing kompleksi elementlaridan biri hisoblanib, uning
shakllanishi
marketing
kompleksining
boshqa
elementlari
bilan
chambarchas bog’liqdir. Masalan, narxning sifatga, tovar harakatini tashkil
etishga, tovarning hayotiy davriga bog’liqligi shular jumlasidandir.
Narx ishlab chiqarish, tovar harakatini tashkil etish va sotish
xarajatlari va boshqa xarajatlarni qoplab, foyda keltirishi kerak. Ma’lumki,
umumiy xarajatlarda eng muhim o’rinni
ishlab chiqarilayotgan
mahsulotning tannarxi egallaydi. Shu sababli, mahsulot tannarxini
pasaytirish muhim vazifa hisoblanadi.
Korxonada
narxning shakllanish jarayonini tashkil etish narxni belgilovchi shaxslarni
va korxona ichidagi bo’linmalarni aniqlashni o’z ichiga oladi. Tabiiyki,
139
har xil shaxslar narxni belgilashga turlicha yondashadilar. Masalan,
korxonaning iqtisod xizmati xodimlari yuqori narx belgilashga moyillik
bildirsalar, marketing xizmati xodimlari narx belgilashda esa ko’proq
bozor konyunkturasiga va iste’molchilarning fikr-mulohazalariga amal
qilishni maqsadga muvofiq hisoblaydilar.
Narxga ta’sir ko’rsatuvchi tashqi
omillarga esa bozorning turi,
tovarning narxi va qiymatining nisbatini iste’molchilar tomonidan
baholash, iqtisodiy muhit, davlat boshqaruvi va boshqalar kiradi.
Shuni ham qayd etish lozimki, har qanday holatda ham narxning
to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini xaridor hal qiladi. Narxning talabga
bog’liqligi narx qayishqoqligi egri chizig’i bilan tushuntiriladi.
Narx qayishqoqligi ma’lum bir bozorda
belgilangan vaqt davomida
narxning har xil darajasida qancha mahsulot sotilishini ko’rsatadi.
Ko’pchilik hollarda narx ortishi bilan talab pasayadi.
Narx va uning o’zgarishi natijasida vujudga kelgan talab darajasi
o’rtasidagi bog’liq talab egri chizig’i bilan tavsiflanadi. Quyidagi 10.2-
rasmda ikkita talab egri chiziqlari keltirildi.
