372
ta’rif beriladi).
Yuqorida koʻrib chiqilgan 1-rasm mahsulotlarni aniq 4
guruhga
boʻlishni koʻzda tutganiga qaramasdan, odatda ular oʻrtasidagi
chegara koʻp hollarda aniq boʻlmaydi. Mahsulot iste’moldan mahrum
qilinish xususiyatiga egami yoki iste’molda cheklanganmi koʻp
holatlarda aniq bir darajaga bogʻliq boʻlib qoladi. Okeandagi baliq
iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ega boʻlmaydi, sababi
okeanda
kuzatish imkoniyati juda qiyin, lekin shu bilan birga
qoʻriqlanadigan qirgʻoqqa ega suv havzasi baliqni aksariyat holatlarda
iste’moldan mahrum qilinuvchi xususiyatiga ega qilishi mumkin.
Xuddi shunday tartibda, baliq odatda iste’molga cheklangan mahsulot
boʻlgani bilan baliq ovlovchilar soniga koʻra uni iste’molga
cheklanmagan mahsulot sifatida koʻrib oʻtish mumkin (shimoliy-
amerikalik balik tutvchilarni u erlarga evropalik koʻchmanchilarni
koʻchib kelgungacha boʻlgan holatini eslang). Bu fikr bizning tahlil
uchun, shu bilan birga, yuqoridagi boshqa toʻrt guruh mahsulotlari
uchun ham foydali boʻladi.
Mazkur bobda biz iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ega
boʻlmagan mahsulotlarni koʻrib chiqamiz: ommaviy (umumiy
foydalanishdagi) mahsulotlar va umumiy resurslar. Sababi kishilar bu
mahsulotlarni iste’molidan mahrum etilishlari yoki voz kechishlari
mumkin emas, ular hamma uchun mavjud. Ommaviy mahsulotlar va
umumiy resurslarni oʻrganish tashqi faktorlarni oʻrganish bilan
chambarchas bogʻliq. Ushbu har ikkala
mahsulot uchun ham tashqi
faktorlar yuzaga keladi, chunki ba’zi bir tabiiy ne’matlar (boyliklar)
narxga ega boʻlmaydi. Agar biror bir kishi ommaviy (umumiy
foydalanishdagi) mahsulotdan iste’mol qilishi (foydalanishi) kerak
boʻlsa, aytaylik tornado ovozidan, boshqa bir kishi esa undan koʻra
yaxshiroq koʻrinishda (vaziyatda) ham foydalanishi mumkin. Ularning
373
har ikkisi mahsulot uchun haq toʻlamasdan foyda olishadi – bu ijobiy
tashqi ta’sir.
Xuddi shunday, biror kishi ommaviy (umumiy
foydalanishdagi) mahsulotni iste’mol qilayotganda, aytaylik okeandagi
baliqni, boshqa kishilarda undan foydalanish imkoniyati pasayib
ketadi, chunki tutilishi mumkin boʻlgan baliqlar soni kamayadi. Ular
yuzaga kelgan yoʻqotishdan ma’lum ma’noda zarar koʻrishadi, biroq
hech kim buni qoplab berish majburiyatini olmaydi – bu esa salbiy
tashqi ta’sir. Ushbu kabi tashqi ta’sirlar tufayli, iste’mol qilish va
ishlab chiqarish toʻgʻrisidagi koʻpchilik qarorlar
resurslarni samarasiz
taqsimlanishiga
olib
keladi.
Ushbu
holatlarda
davlatning
aralashuvigina iqtisodiy farovonlikka va resurslar barqarorligiga olib
kelishi mumkin.
