I daraja: tashqi ko‘rsatma ta’siridagi harakat. Bu faoliyat tanishuv

129
Umuman olganda, bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish sifati bo‘yicha 
ta’lim maqsadlarining tashxislanuvchanligi o‘zlashtirishning zaruriy 
darajalarini aniqlashtirishni talab etar ekan. Demak, birinchi navbatda, 
talabalarning bo‘lajak faoliyatiga va mutaxassislik mahoratiga qo‘yilgan 
talablar e’tiborga olinadi.
O‘qitish jarayonida o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalari 
oldidagi davlat va ijtimoiy buyurtmalarni amalga oshirish, ta’lim tizimini 
isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari va tamoyillari, talablarini hisobga olgan 
holda o‘qitish qonuniyatlari va prinsiplari aniqlandi. O‘qitish samaradorligini 
oshirish maqsadida o‘quv-tarbiya ishlari jarayonida zamonaviy pedagogik 
va ATdan samarali foydalanishning ilmiy-metodik asoslari ishlab chiqildi.
Talabalarni zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, 
raqobatbardosh kadrlar qilib tayyorlash maqsadida quyidagilarga e’tibor 
qaratiladi:
1. O‘quv-tarbiya jarayoni va pedagogik munosabatlarni inson-
parvarlashtirish va demokratizatsiyalash, hamkorlik pedagogikasiga 
asoslanish.
2. O‘quv-tarbiya jarayonida didaktik o‘yin, muammoli, modulli ta’lim, 
loyihalash va hamkorlikda o‘qitish texnologiyalaridan foydalanish orqali 
talabalarning yakka tartibda va kichik guruhlarda mustaqil va ijodiy ishlarini 
tashkil etib, ularni o‘z o‘quv-bilish faoliyatining subyektga aylantirish.
3. Talabalarning mustaqil ishi va tahsilini rejali, bosqichma-bosqich, 
evolyusion tarzda tashkil etish.
4. Talabalarning bo‘lajak mutaxassislik faoliyatiga ilmiy-metodik 
jihatdan tayyorgarligini tahlil qilish, ularda ko‘nikmalar shakllanishini 
hisobga olgan holda har bir talabaga o‘zini o‘zi rivojlantirishning individual 
ish rejasini tavsiya etish.
5. Ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarish, talabalarda mustaqil 
tahsil olish va mustaqil fikrlashni shakllantirishga imkon beradigan 
zamonaviy pedagogik va ATni ongli tanlash va amaliyotda qo‘llash 
ko‘nikmalarini egallashiga erishish.
6. Talabalarning bitiruv malakaviy ishlari mavzularini o‘quv-tarbiya 
jarayonining dolzarb muammolariga bag‘ishlash orqali izchil va muntazam 
ravishda o‘z saviyasini oshirish va faol ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishiga 
zamin tayyorlash.

130
Talabalarning ilmiy-metodik tayyorgarligini takomillashtirishda 
ularning ilmiy dunyoqarashi va ilmiy nazariy tayyorgarligiga asos 
bo‘ladigan ijtimoiy-gumanitar va mutaxassislik fanlarini o‘qitishda kasbiy 
yo‘naltirilganlik, umumkasbiy fanlarni o‘qitishda g‘oyaviy yo‘naltirilganlikni 
amalga oshirish, kasbiy tayyorgarlikni shakllantiradigan pedagogika, ZPT, 
psixologiya kabi o‘quv kurslari o‘rtasida uzviylikni ta’minlash muhim 
ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, ta’lim jarayoni ham maqsadga muvofiq ravishda 
boshqariladigan tizim hisoblanadi. Har qanday tizimni maqsadga muvofiq 
boshqarish esa, o‘z navbatida, faqat teskari aloqa vositasida amalga 
oshiriladi. Ta’lim jarayonida teskari aloqa sifatida talabalarning bilim 
darajalarini nazorat qilish va baholash qabul qilingan. Mazkur masala ta’lim 
jarayonining ajralmas qismi sifatida o‘zining ko‘p asrlik tarixiga ega bo‘lib, 
bu sohada yetarlicha ilmiy-uslubiy tadqiqotlar o‘tkazilgan.
Ta’lim jarayonining yana bir muhim sohasi borki, bu soha ta’lim 
jarayonini boshqarishni yanada takomillashtirish imkonini beradi. Bu 
masala har bir yangi o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilimlarning undan 
avval o‘zlashtirilgan bilimlar darajasiga bog‘liqligidir. Agar navbatdagi 
o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilimlarni undan oldingi o‘zlashtirilgan 
bilimlar asosida bashorat etish masalasi ilmiy-uslubiy jihatdan hal etilsa 
va amaliyotda qo‘llansa, bu hol, birinchidan, o‘qituvchilar uchun har bir 
talabaning navbatdagi bilish faoliyatini boshqarishda katta imkoniyatlar 
yaratadi. Ikkinchidan, har bir talaba o‘zini o‘zi nazorat qilish imkoniga ega 
bo‘lib, o‘z faolligini oshiradi.
Bugungi kunda mutaxassis tayyorlashda talabalarning turli fanlardan, 
shu jumladan, pedagogik va kasbiy uslubiyotlar bo‘yicha bilim, iqtidor va 
ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonini nazorat qilish muhim o‘rin egallaydi.
To‘g‘ri tashkil etilgan nazorat talabalarning olinayotgan bilimlarini 
yanada chuqurlashtirish va eng asosiysi, ularning shaxsiy xususiyatlarini 
rivojlantirish uchun turli vositalarni tanlash imkonini beradi. Talabaning 
o‘quv faoliyatiga ta’sir etishning ikki qirrasi bor. Birinchisi – pedagog 
qo‘llayotgan usul va metodlar bo‘lsa, ikkinchisi pedagogning faqat shaxsiy 
xislatlariga bog‘liq bo‘lgan ta’sir etish vositalaridan foydalanishdir. 
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, oliy ta’limning uzluksiz 
takomillashishida o‘quv-tarbiya jarayonlarining usul va metodlarini yanada 

131
mukammallashtirish va talabalar o‘quv faoliyatini boshqarish masalalari 
uzluksiz yechimli muammolar qatoriga kiradi.
Ta’lim jarayonida bilim, iqtidor va ko‘nikmalar shakllanganligini 
nazorat qilish muhim o‘rin egallaydi. O‘tkazilgan tajribalarga va o‘quv 
adabiyotlarida izohlangan ilg‘or uslublarga asoslanib nazoratning mezoni 
va bajaradigan funksiyalarini quyidagicha belgilash mumkin:
1. Nazoratning diagnostik funksiyasi. Nazorat natijasida bilim, iqtidor 
va ko‘nikmalarning shakllanganlik darajasi aniqlanadi.
2. Nazoratning talabalarda bilim olishga ishtiyoqini o‘stirish funksiyasi. 
Nazorat natijasida talabalarda o‘z bilim, iqtidor va ko‘nikmalarini yanada 
takomillashtirish ehtiyoji uyg‘onadi.
3. Nazorat jarayonida talabalarning shaxsiy xususiyatlari shakllantiriladi 
va, eng muhimi, rivojlantiriladi. Rivojlanish – aqliy va jismoniy faoliyatning 
birligida ko‘proq namoyon bo‘ladi. 
4. Nazorat jarayonida talabalar o‘z bilimlarini mustahkamlaydi. 
O‘quv materiali yanada chuqur o‘zlashtiriladi, hodisalar o‘rtasida yangi 
bog‘lanishlar o‘rnatiladi, shu bilan aqliy faoliyat yanada takomillashadi.
5. Nazoratning tarbiyaviy funksiyasi. Nazorat jarayonida talabalarning 
psixologik ijobiy xislatlari shakllanib borishi lozim.
6. Nazoratni baholash funksiyasi. Nazorat natijasida sifat 
o‘zgarishlarining me’yori aniqlanadi.
7. Nazorat – ko‘p qirrali murakkab jarayon. Nazorat talabalarda doimo 
jonli qiziqish, kuyunish, ayanch, xursandchilik hislarini uyg‘otib, aqliy 
faoliyatni faollashtiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan funksiyalar bir-biriga uzviy 
bog‘langan holda yuz beradi.
To‘g‘ri tashkil qilingan o‘z-o‘zini nazorat esa o‘quv materialini 
o‘zlashtirishga ijodiy va tanqidiy yondashish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, 
yangi predmet o‘rganilayotganida bundan oldingi o‘quv predmetlarida 
o‘zlashtirilgan bilimlarning zarurligida ko‘rinadi. Talabalar mustaqil ishlab 
o‘zlashtira olmaydigan bilimlarini to‘ldirib borsa yaxshi natijaga erishadi. 
Ammo o‘qishga isgtiyoqi yo‘q talabalarning yangi mavzuni o‘zlashtirishi 
ancha murakkab kechadi. Shuning uchun ham oliy o‘quv yurtlarida 
ishlaydigan pedagoglar yangi predmet va yangi mavzuni boshlashdan oldin 
talabalarning yangi dasturni o‘zlashtirishga qanchalik tayyorligini aniqlash 
maqsadida dastlabki nazoratni amalga oshirishlari kerak bo‘ladi.

132
Nazoratning joriy, oraliq, yakuniy kabi 3 ta turi va yozma, og‘zaki va 
test sinovlari hamda turli amaliy shakllari mavjud.
Nazoratning turli testlar orqali amalga oshiriladigan shakli ko‘pgina 
ustunliklarga ega. Pedagog olimlar I.Y.Tursunov va U.N.Nishonaliyevlarning 
ma’lumotlariga qaraganda. testlar orqali quyidagi imkoniyatlar yaratiladi:
- talabalar nazariy va amaliy bilimlarining darajasini obyektiv sharoitda 
aniqlash imkonini beradi;
- bir vaqtning o‘zida bir guruh yoki ko‘p sonli talabalar bilimini nazorat 
qilish mumkin;
- barcha talabalarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, hammasiga 
bir xil sharoit yaratiladi;
- test natijalarini o‘qituvchi tezlikda tekshirishi mumkin;
- turli guruh talabalari bilimini solishtirib qo‘llanayotgan metodning 
samaradorligini aniqlash mumkin;
- ta’lim jarayonining kamchiliklarini aniqlash mumkin.
Ko‘pgina oliy o‘quv yurtlarining talabalari fanlarni mustaqil 
o‘zlashtirishni kompyuterlar yordamida tashkil qiladi. Kompyuterlar 
yordamida tashkil qilishning asosiy manbalaridan biri zamonaviy talablarga 
javob beradigan o‘quv-nazorat dasturlari ta’minotini yaratishdan iborat. 
Kompyuter zamonaviy texnika vositasi sifatida ular yordamida talabalarning 
nazariy bilim asoslari bilan qurollanishiga yordam beradi, o‘quv materialini 
faol o‘zlashtirishga, egallangan nazariy bilimlarni amalda tatbiq qila olishga 
o‘rgatadi hamda talabalarning o‘zlashtirish darajasini tez va haqqoniy 
aniqlashda qulay vosita bo‘lib xizmat qiladi. 
Keyingi yillarda ta’lim-tarbiya jarayonining ko‘pgina elementlarini 
kompyuterlashtirish bo‘yicha, ya’ni o‘quv materialini bayon qiluvchi o‘qitish 
dasturlari, tasavvur qilish qiyin bo‘lgan jarayonlarni namoyish qiluvchi 
dasturlar, talabalar o‘zlashtirish darajalarini har xil usullarda nazorat qiluvchi 
dasturlarni amaliyotga tatbiq qilish kabi bir qator ishlar amalga oshirildi. 
Ammo ta’lim-tarbiya jaaryonida foydalanish uchun mo‘ljallangan dasturlar 
yaratishga va ulardan keng foydalanishga yetarlicha e’tibor berilmayapti. 
Ushbu masalalarni hal qilish maqsadida talabalarning mustaqil ravishda bilim 
olishi va o‘zlashtirish darajalarini aniqlash kompyuter dasturi yaratilgan 

133
bo‘lib, undan foydalanish natijasida talabalar fanlarni mustaqil tarzda 
o‘zlashtirishlari bilan birga, o‘z bilim darajasini aniqlashga ham erishishadi. 
Dasturdan foydalanish sodda bo‘lib, unda xuddi Windows operatsion 
tizimida ishlagandek ishlash imkoniyati mavjud. Dastur ishga tushirilgach, 
u bilan ishlash bo‘yicha ko‘rsatma oynasi hosil bo‘ladi. Ko‘rsatma bilan 
tanishib bo‘lgach, talabalar tanlagan ko‘rsatmalari bo‘yicha bir necha 
oynalar birin-ketin hosil bo‘ladi. Dastur oynalaridan eng asosiylaridan biri 
«O‘quv dasturi» bo‘limi bo‘lib, buni tanlash orqali «Mavzuni tanlash» 
oynasi hosil qilinadi. Talaba bu oynadan ketma-ket fakultet, kafedra, fan 
va mavzu nomlarini tanlashi, so‘ng oynadagi «Mavzuni o‘qish» bo‘limi 
ustida «sichqoncha» tugmasini bosishi zarur. Natijada talabadan ismi, sharifi 
va guruh raqamini kiritish so‘raladi. Bu ma’lumotlar kiritilgandan so‘ng 
«Davom etamiz» ko‘rsatmasi tanlanadi hamda talabadan «Kerakli mavzuni 
tanlash» va «Mavzu bo‘yicha test sinovi» bo‘limlaridan birini tanlashni talab 
qiluvchi navbatdagi oyna hosil bo‘ladi. Talabalar xohishiga ko‘ra ushbu 
bo‘limlardan birini tanlashi mumkin.
Dasturda talabaning mavzuni o‘zlashtirish darajasini hisobga 
olishda reyting tizimi e’tiborga olingan bo‘lib, agar talaba 55% dan ortiq 
o‘zlashtirishga erishsa, boshqa fanni (yoki mavzuni) tanlashi va o‘z 
bilim darjasini aniqlashi yoki mavzuni qayta o‘rganishga va o‘z bilim 
darajasini aniqlashga erishishi mumkin. Talabalarning mavzuni mustaqil 
o‘zlashtirganlik darajasini tahlil qilish uchun «Mavzuni tanlash» oynasidagi 
«Ma’lumotlar ombori» bo‘limi tanlanadi. Natijada «Tekshiruv oynasi» hosil 
bo‘ladi va kerakli parolni kiritish so‘raladi. Kerakli parol kiritilgandan so‘ng, 
«Tekshiruv» oynasidagi «Yangi parol kiritish», «Parolni tasdiqlash», «Bazani 
tozalash», «Omborga kirish», «Hisobotlar» va «Chiqish» kabi bo‘limlar 
ishchi holatda bo‘ladi. Oynaning «Hisobotlar» bo‘limi orqali dasturdan 
mustaqil shug‘ullangan talabalar haqidagi ma’lumotlarni olish mumkin. 
Bu dasturning qulaylik tomoni shundaki, fan bo‘yicha tayyorlanadigan 
didaktik materiallar (nazariy ma’lumotlar va test savollari) Word dasturida 
tayyorlangan bo‘lsa, uni o‘qish imkoniyatiga ega. Ushbu dasturdan 
ixtiyoriy fanlarni mustaqil ravishda o‘zlashtirishda foydalanish mumkin. 
Buning uchun fanlar bo‘yicha tayyorlangan didaktik materiallar ushbu 
dastur bazasiga kiritilsa va dasturga bog‘lansa, mashg‘ulot sifati yanada 

134
yaxshilanadi, talabalar kompyuter orqali mustaqil tarzda bilim olishga 
erishadi.
Xorijda olib borilayotgan tadqiqotlarda talabalar faoliyatini 
shakllantiradigan reproduktiv – esda qolganlarni tiklashga oid 
o‘zlashtirishdan tashqariga olib chiqishga harakat bo‘lyapti. Amerikalik 
ruhshunoslar – R.Gane va L.Briggslar (1979) aniq o‘quv maqsadlariga 
erishishga yo‘naltirilgan va, shu bilan birga, mahsuldor tafakkur darajalariga 
erishishga rag‘batlantiruvchi unsurlarni o‘z ichiga olgan quyidagi dars 
qurilmasini tuzishni taklif qilishgan, dars o‘tishning bu usuli xususiy o‘quv 
maqsadlariga erishishga hamda fikrlash (tafakkur)ning mahsuldor darajasini 
rag‘batlantirishga qaratilgan:
- talabalar diqqat-e’tiborini bir joyga jamlash;
- talabalarni dars maqsadlaridan xabardor qilish;
- zaruriy bilim va mahoratlarini yodda saqlab qolish ko‘nikmalarini 
egallash zarurligini uqtirish;
- ma’lum aks-sado qabilida, ya’ni qiziqish uyg‘otadigan va ularni 
harakat qilishga undaydigan o‘quv materialini taqdim qilish;
- talabalarning o‘quv materialidan ta’sirlanib qiladigan aks-sado 
qabilidagi javoblarini yuzaga keltirish;
- fikrlash faoliyatiga ta’sir qilish, olingan bilimlar va mahoratning 
mustahkam bo‘lishiga erishish;
- talabalar faoliyatini rag‘batlantirish.
Ingliz olimi A.Romishevskiy PT metodining quyidagi variantini tavsiya 
etadi:
1. Talabalarni zarur bilimlardan xabardor qilish.
2. Esda qolganlarni tiklashga doir mahoratni shakllantirish.
3. Talaba bajaradigan ish-harakatni yaxlit holda va qismlari bo‘yicha 
namoyish etish.
4. Malaka hosil qilishni soddalashtirish (berilgan vazifani bo‘laklarga 
bo‘lib bajartirish).
5. Talaba berilgan vazifani mustaqil bajarayotganidan xabardor bo‘lib, 
uni rag‘batlantirib borish.
6. Mahsuldor, izlanuvchan davrga o‘tish.
7. Turli xil muammoli vaziyatlarni tashkil etish va yangi hamda o‘ziga 
xos masalalarni yechish.

135
8. Talabalar o‘z faoliyatini tahlil qilishlari, o‘qituvchi (pedagog) ham, 
o‘z navbatida, ularning vazifani qanday bajarganliklarini guruhda muhokama 
qilishi lozim. 
Amerikalik ruhshunos olim F.S.Keller oliy o‘quv yurtlari uchun PTning 
individuallashtirilgan o‘qitish tizimini taklif qildi.
F.S.Keller rejasining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- o‘quv materialining mazmunini to‘liq o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan, 
avvalgi bo‘limga qo‘yilgan talablarni o‘zlashtirishni o‘z ichiga oluvchi 
usulni keyingi bo‘limga o‘tishning bevosita sharti deb qaralishi:
- talabalar har qaysisining o‘z o‘zlashtirish sur’atiga mos ravishda 
alohida-alohida ishlashlari;
- va’z-ma’ruzalardan faqat motiv hosil qilish va talabalarni umumiy 
yo‘naltirish maqsadlaridagina foydalanish;
- chop etilgan o‘quv axborotlarini bayon qilish uchun nashr etilgan 
o‘quv qo‘llanmalaridan foydalanish;
- o‘quv materialining qanday o‘zlashtirilganligini aniqlashda 
yordamchi-assistent (aspirant, a’lochi talaba)lar kuchidan foydalanish.
Har bir o‘qitilayotgan fan (har qaysi o‘rgatilayotgan bo‘lim yoki bob 
yuzasi)dan talaba ma’lum yo‘l-yo‘riq oladi. Bunda bo‘lim yoki bobning 
maqsadlari ko‘rsatilishi, o‘quv ishlarining ma’lum turlari tavsiya qilinishi, 
talaba o‘zini-o‘zi tekshirishi va nazorat savollarining ro‘yxati keltirilishi 
kerak. Talabalarga o‘quv faoliyatining turlari va ishlash tartibini erkin tanlash 
imkoni beriladi. O‘zlashtirilgan bob, bo‘lim bo‘yicha imtihondan avval har 
bir talabani yordamchi assistent o‘qituvchi ishlab chiqqan aniq talab va 
mezonlarga mos holda (materialning to‘liq yoki noto‘liq o‘zlashtirilganligiga 
qarab «o‘tdi», «o‘tmadi» shaklida sinovdan o‘tkaziladi) baholanadi. 
Qoniqarsiz baho olishganida yordamchi tavsiyasiga ko‘ra talabalarga 
qo‘shimcha materialni o‘zlashtirilishi yuzasidan tavsiyalar beriladi. Sinovdan 
o‘tish keyingi bo‘limni o‘rganish uchun o‘ziga xos ruxsatnoma bo‘lib xizmat 
qiladi. Ma’ruzalar soni ko‘p bo‘lmaydi (bir semestrda 6 tagacha), ularga 
qatnashish majburiy emas.
F.S.Kellerning rejasi AQSH oliy o‘quv yurtlarida keng tarqalgan 
bo‘lib, u yerda ham tabiiy-ilmiy hamda gumanitar-ijtimoiy fanlar o‘qitishda 
qo‘llaniladi. 70-80-yillarning o‘rtalarida o‘tkazilgan pedagogik tajribalar 

136
F.S.Keller rejasini o‘qitishning an’anaviy turlariga qiyoslaganda o‘qituvchi 
(pedagog) tomonidan o‘quv yurtlariga qo‘yilgan o‘quv vazifalarini amalga 
oshirishda yuqori samarador ekanligini tasdiqladi.
V.Guzeyev Rossiya Federatsiyasida asosiy tarkibiy qismlari umuman 
olganda quyidagilar hisoblanuvchi integral PTni ishlab chiqdi va uning 
asosiy qismlari, umumlashgan holda quyidagilardan iborat:
1. O‘qitishning har bir ixtisos-mutaxassisligi uchun tashxisli va 
o‘ylanganlarni amalga oshirishga mo‘ljallangan maqsadlarning ko‘p darajali 
tizimlari rejalashtirilgan o‘qitishning natijalari ko‘rinishida taqdim etiladi.
2. Ta’lim jarayonining yirik tuzilmasi darslar bloki bilan eng kichik 
birliklar sifatida birlashtirilib, ta’lim mazmunining katta birligini tashkil 
etadi.
3. Guruhlar tarkibi va faoliyatida aniq qurilgan dinamika –rivojlanish 
sur’ati bilan guruhli o‘rgatish jarayonining muvaffaqiyatli monitoringi 
asosida har bir qadami avvalgilarning natijasiga bog‘liq ravishda 
loyihalashtiriladi.
4. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘qitish jarayoni kompyuterlar 
yordamida amalga oshiriladi.
Yuqorida keltirilganlar ta’limga texnologik yondashuvning shakl va 
variantlari xilma-xilligidan dalolat beradi. Rossiya Federatsiyasida shu 
masalaga aloqador bir qator ilmiy-metodik va davriy nashrlar, jumladan, 
«Школьные технологии» nomli yangi pedagogik jurnal ham chiqarilmoqda. 
Bularning barchasi zamonaviy PTning imkoniyatlari, qudrati qanchalar 
ahamiyatli ekanligidan dalolat beradi. Bu sohadagi xorijiy tajriba bilan 
tanishuv O‘zbekiston pedagoglari uchun o‘qitishga yangicha yondashish, 
PT sohasidagi chet el tajribalarini o‘rganish, milliy-madaniy an’analarimiz 
va ta’lim-tarbiya sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlarni teran anglash hamda 
ularni o‘zlashtirish va keyinchalik ulardan amaliyot yoki ishlab chiqarishda 
foydalanish uchun turtki bo‘lib xizmat qiladi. 
O‘quv-tarbiya jarayonida ZPTdan o‘z o‘rnida foydalanish talabalarning 
bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi, bilish faoliyatini faollashtiradi, 
o‘quv-tarbiya jarayonining samaradorligi yuqori darajada bo‘lishiga imkon 
yaratadi.

137

Download 0,86 Mb.