123
Tovarning narxi oshganda odamlar uni kamroq sotib olishadi. Bu
doimiy odat, talab huquqi deyiladi, talab chizigʻining
past tarafga
qiyalashishiga ta’sir etadi.
Iqtisodiy nazariya sifatida talab chizigʻi baʼzida yuqoriga boradi.
Boshqacha qilib aytganda, xaridor baʼzida talab qonunini buzadi va
narxlar koʻtarilsa koʻproq tovar sotib oladi. Buni qanday sodir boʻlishini
koʻra olish uchun, 12-shaklni qarab koʻrish kerak.
Bu misolda, xaridor
ikki tovar sotib oladi – goʻsht va kartoshka. Xaridorning byudjet sigʻimi
a nuqtadan b nuqta chizigʻida boʻladi. Rivojlangani C nuqta.
Kartoshkaning narxi oshsa, byudjet sigʻimi ichkari tarafga oʻzgaradi va a
chiziqdan d gacha boʻladi. Oʻrtacha hozir E. Eslatma kartoshka
narxidagi oʻsish xaridorni katta miqdorda kartoshka sotib olishga olib
boradi.
Nima uchun xaridor bunday yoʻl bilan javob beryapti? Bu misolda,
kartoshka qat’iyan pastroq tovar.
Kartoshka qiymati oshsa, iste’molchi
kamayadi. Daromad tasiri xaridorni kamroq goʻsht va koʻproq kartoshka
sotib olishga undaydi. Chunki bir xil vaqtda kartoshkalar goʻshtga
nisbatan qimmat boʻladi, oʻzgarish taʼsiri xaridorlarni koʻproq goʻsht va
kamroq kartoshka sotib olishga undaydi. Bunday oʻziga xos holatlarda,
daromad ta’siri shunchalik kuchli boʻladiki oʻzgarish ta’sirini oshirib
yuboradi. Oxirida, xaridor kamroq goʻsht va koʻproq kartoshka sotib
olish orqali kartoshkaning narxiga javob qaytaradi.
Iqtisodchilar talab qonunini buzuvchi
bu tovarni tasvirlash uchun
Giffen tovari atamasidan foydalanishadi. (Bu holatni birinchi boʻlib
iqtisodchi Robert Giffen qayd etgani sababli shunday nomlanadi.) Bu
misolda, kartoshka Giffen tovari. Giffen tovarlari arzon Tovar boʻlgani
ucun daromadning taʼsirini almashtirish ta'sirdan yuqori boʻladi.
Shuning uchun, talab egri chizigʻi yuqoriga qarab yoʻnalgan.
124
Keys stadi.
Giffen tovarlarini izlash
Oldin har qanday haqiqiy Giffen tovarlari hech oʻrganilganmi? Ba'zi
tarixchilar, kartoshka 19 asrda Irlandiyada kartoshka ocharchilik paytida
Giffen tovari boʻlgan deb taxmin qilishgan. Kartoshka xalq
oziqlanishining katta bir qismi boʻlganda, kartoshka narxi oshgan, bu
holda katta daromad ta'siri boʻlgan. Odamlar oʻzlarining past turmush
standartiga javoban qimmat boʻlgan goʻsht iste’molini qisqartirib, asosiy
tovar kartoshkani koʻproq sotib olishdi.
Shunday qilib, kartoshkaning
yuqori narxi aslida kartoshkaga talab miqdorini koʻtardi deb taʼkidlandi.
Robert Jensen va Nolan Miller tomonidan oʻtkazgan tadqiqotlarida
Giffen tovarlari borligi uchun shunga oʻxshash, lekin koʻproq aniq
dalillar asosida ishlab chiqildi. Bu ikki iqtisodchilar Xitoyning Hunan
viloyatida 5 oy davomida dalada tajriba oʻtkazishdi.
Ular tasodifiy
tanlangan uy xoʻjaliklariga mahalliy asosiy oziq-ovqat boʻlgan guruchni
sotib olishga subsidiyaga voucher berib, guruch isteʼmoli qanday
oʻzgarishini oʻlchash uchun tadqiqotlarda narxni oʻzgartirildi. Ular
kuchli dalil boʻlgan kambagʻal uy xoʻjaliklari Giffen holatini namoyish
etdilar. Guruch narxining pasayishiga vaucher
subsidiyalari guruchga
talab hajmini kamaytirdi va subsidiyani olib tashlashga qarama-qarshi
