32
o‗zgarishidagi jarayonlarni, ularning bog‗liqligi, yo‗nalishi va oqibatlarini
o‗rganadi. Uning doirasida bu o‗zgarishlarga ta‘sir qiluvchi omillar, ijti-
moiy munosabatlarga individlarning moslashish qonuniyatlari kiradi.
Tabiatshunoslikda dinamik tizim deganda, tizimning holatini aniqlash
mumkin bo‗lgan har qanday obyekt yoki jarayon tushuniladi.
Dinamik tizimlar 2 xil bo‗ladi:
–
to„g„ri chiziqli dinamik tizim xatti-harakati bir joyda turadigan
narsa atrofida (masalan, mayoqning tebranishi) bo‗ladi, u vaqtga bog‗liq
emas;
–
to„g„ri chiziqli bo„lmagan tizim barqaror va beqaror statsionar ho-
latga ega. Barqaror statsionar holat tizimning o‗ziga xos, beqaror statsionar
holat tizimdagi o‗zgarishlarni ko‗rsatadi.
To‗g‗ri chiziqli bo‗lmagan tizim tushunchasi ko‗p variantlilikni, taraq-
qiyotni va orqaga qaytmaslikni o‗z ichiga oladi.
Jamiyat rivojining asosiy manbayi kishilarning xatti-harakatida mujas-
samlangan energiyadir. U jamiyatning institutsional va madaniy tizimida
o‗zgarishlarga sabab bo‗ladi. Bu o‗zgarishlar ichki o‗z-o‗zini tartibga so-
lish va nazorat qilish mexanizmi yordamida amalga oshiriladi.
Murakkab tizimlarda evolutsiya va involutsiya, integratsiya va dez-
integratsiya namoyon bo‗ladi. Masalan, qadimgisivilizatsiyalar asrlar da-
vomida gullab-yashnadi va halokatga uchradi. A.Toynbi so‗nggi 3000 yil
ichida bo‗lgan 21 sivilizatsiyani o‗rganib, o‗rtacha progressiv taraqqiyot
o‗rtacha regressiv taraqqiyotga o‗tishini ko‗rsatadi. Sivilizatsiyalar, ular-
ning rivojlanishi, inqirozi to‗xtovsiz va to‗planib boradigan tarzda namo-
yon bo‗ladi.
