40
4-bob. INDIVIDLAR VA GURUHLARARO IJTIMOIY
MUNOSABATLAR HAMDA ALOQALAR
4.1. Ijtimoiy aloqalar va munosabatlar
Shaxsning jamiyatdagi o‗rni va mohiyati sotsiologiya fanining muhim
va bahstalab sohalaridan biri bo‗lib keldi. Inson mohiyatini dastlab o‗rgan-
gan olimlar Xitoydagi Konfutsiy va uning izdoshlari edi. Miloddan avvalgi
298-238-yillarda yashagan olim Sen-Tszi shunday deb yozgan edi: ―Tug‗-
ma xususiyatlar – bu samoviy munosabatlar hosili bo‗lib, ularga ta‘lim
yoki ularni odamning o‗zi yaratishi vositasida erishib bo‗lmaydi. Inson
yovuz tabiatga ega. Insondagi ezgulik manfaatlar uchun orttirilgan fazi-
latdir. Hozirgi inson tug‗ilishidan boshlab foyda olishga intiladi. Bu shun-
ga olib keladiki, kishilar o‗zaro raqobatlashadilar va bir-birlariga yon ber-
maydilar. Shuning uchun ham, tarbiya yo‗li bilan inson tabiatini o‗zgar-
tirish, yaratilgan qoidalar asosida ta‘lim berib, ularni adolatlilikka va mas‘-
uliyatlilikka o‗rgatish lozim‖.
1
Insonning muhim xususiyatlaridan biri –
uning ijtimoiy mavjudot
ekanligidir. Inson o‗zining ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida o‗zi kabi
insonlar bilan birlashishga intiladi. Insonning ijtimoiylashuvi sun‘iy xarak-
ter kasb etib, u shaxs sifatida boshqa insonlar o‗rtasidagina shakllana oladi.
Agar u insoniy munosabatlardan holi bo‗lsa, o‗zidagi yovuzlik yoki hay-
voniy tabiatidan xalos bo‗la olmaydi. Insondagi bu tabiiy xususiyatni Abu
Nasr Forobiy quyidagicha ifodalaydi: ―Har bir inson o‗z tabiati bilan
shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi
yetuklikka erishmoq
uchun ko‗p narsalarga muhtoj bo‗ladi, u bir o‗zi bunday narsalarni qo‗lga
kirita olmaydi, ularga ega bo‗lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj
tug‗iladi... Shu sababli yashash uchun zarur bo‗lgan, kishilarni bir-birlariga
etkazib beruvchi va o‗zaro yordamlashuvi orqaligina odam o‗z tabiati
bo‗yicha intilgan yetuklikka erishuvi mumkin. Bunday jamoa a‘zolarining
faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv
uchun zarur bo‗lgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun inson
shaxslari ko‗paydi va erning aholi yashaydi qismiga o‗rnashdilar, natijada
inson jamoasi vujudga keldi.
2
Shu
bilan birga,inson fikrlovchi mavjudotdir. U ko‗rgan va eshitgan-
larini yodda saqlaydi, o‗z fikrlari, tasavvurlash qobiliyati vositasida bilim-
larni, ma‘lumot va axborotlarni tahlil qiladi, umumlashtiradi, ularni trans-
1
Антология мировой философии. В 4-х т. Москва, 1969 T. 1, s.230-231.
2
O‗sha asar. 186-bet.
41
formatsiyalaydi, boshqalarga uzatadi, bilim va tajribalarni takomillash-
tiradi, o‗z maqsadlari, orzulari va istaklarini tasavvur qila oladi. Insondagi
bu xususiyatlarni Ibn Sino shunday talqin etadi: «Inson
umumiy qarash-
larga nuqtayi nazar bildirish va alohida narsalar to‗g‗risida fikrlash qobili-
yatiga ega u foydali yoki zararli ishni qilish va qilmaslik, go‗zallik va xu-
nuklikni farqlash, yaxshi va yomonni ajratish qobiliyatlariga ega. Ular qi-
yoslash va tafakkurlash vositasida shakllanadi... Shunday qilib, inson ruhi-
ning birinchi kuchi aqliy mushohadaga taalluqli bo‗lib, u aqliy tafakkur
deb ataladi. Ikkinchi kuch esa tajribaga taalluqli va tajribaviy fikrlash, deb
ataladi. Ular haqiqat yoki yolg‗onni, shuningdek, xususiy narsalarga nis-
batan yaxshi va yomonni aniqlash uchun xizmat qiladi.
1
Hozirgi davr sotsiologiyasi ―inson‖ deganda Yerda yashayotgan mav-
judot turlaridan biri tushuniladi. Inson alohida olingan tur (Homo sapiyns)
vakilini ifodalovchi umumiy tushunchadir. Inson, umuman, inson zotining
yig‗iq obrazi sifatida bioijtimoiy mavjudot bo‗lib, u bir vaqtning o‗zida
ham
tabiatga, ham ijtimoiy hayotga mansubdir. Gegel ta‘biri bilan ayt-
ganda, ―insonning o‗zida bevosita mavjudligi qandaydir tabiiydir, bu uning
o‗z tushunchasiga binoan tashqidir; faqat o‗ziga tegishli tana va ruhini
takomillashtirish vositasida, mohiyatan o‗zini o‗zi anglashi sababli ham u
o‗zini
erkin tutadi, u o‗ziga o‗zi egalik qilishga kirishadi va ham o‗ziga,
ham boshqalarga nisbatan bo‗lgan munosabatlarda o‗ziga o‗zi egalik
qiladi. Bu o‗ziga o‗zi egalik qilishga kirishish, shuningdek, bu holatni vo-
qelik deb bilish shuni ko‗rsatadiki, inson o‗z tushunchasiga binoan (imko-
niyat, qobiliyat, moyillik), endi o‗zini o‗ziniki deb bilishi, o‗zini
xuddi
predmetdek hisoblashi – oddiy o‗zini o‗zi anglashdan farq qilib, u haqi-
qatda narsa (buyum) shaklida namoyon bo‗la olish qobiliyatiga erishadi‖
2
.
Ijtimoiy aloqa va munosabatlar shaxsning ijtimoiylashuvi masalasini
o‗rganishni taqozo etadi.
Ijtimoiy muhit ta‘sirida
shaxs shakllanib borar ekan, shu jarayonni
tavsiflash uchun ―ijtimoiylashuv‖ tushunchasi ishlatiladi. Dastlab bu tu-
shuncha fanda XIX asrning oxirida paydo bo‗ldi. “
Ijtimoiylashuv” degan-
da shaxsning o‗z hayoti mobaynida o‗zi mansub bo‗lgan jamiyatining ijti-
moiy me‘yorlari va madaniy qadriyatlarini o‗zlashtirish jarayoni tushu-
niladi. ―Ijtimoiylashuv‖ tushunchasi ―shaxsni tarbiyalash‖, ―shaxsni shakl-
lantirish‖ tushunchalari bilan bog‗liq, biroq u kengroq bo‗lib, insonga qara-
tilgan barcha ta‘sirlarni qamrab oladi.
1
Ибн Сино (Авиценна). Избранные философские произведения. Москва, 1980, с. 472-473.
2
. Гегел Г.В. Философия права. Москва, ―Мысль‖, 1990, с.113
42
Ijtimoiylashuv jarayonidagi ijtimoiy munosabatlarni tahlil qilish ruhiy
va mantiqiy aspektga ega. Har qanday ijtimoiy o‗zaro ta‘sirni
shu ikki
nuqtayi nazardan o‗rganish mumkin bo‗lgani uchun, tahlil qilishni ijtimoiy
o‗zaro munosabatlarning eng umumiy va fundamental shakllaridan bosh-
lab, undan maxsus – iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy o‗zaro ta‘sirning boshqa
shakllariga o‗tish maqsadga muvofiq.
Ijtimoiy o‗zaro ta‘sirni sotsiologik nuqtayi nazardan tadqiq etishning
ikki asosiy darajasi mavjud: mikrodaraja va makrodaraja. Kishilarning bir-
biri bilan o‗zaro ta‘siri, kichik guruhlararo o‗zaro aloqalar va interaksiya
