O’zbekiston jahon hamjamiyatiga kirib borishi va tashqi iqtisodiy faoliyatning

 
61 
O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilishining shart-sharoitlari va tashqi iqtisodiy 
faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlari Respublika davlat mustaqilligini qo`lga kiritishi bilan 
vujudga kela boshladi. Bunday vaziyatda tashqi iqtisodiy majmuani boshqarishning o’ziga xos 
tizimini shakllantirish, tashqi aloqalarni yo’lga qo’yish borasida qonun va tamoyillarning ishlab 
chiqish, respublikaning jahon iqtisodiy tizimiga qushilish yo’llarini belgilash taqozo etiladi. 
Respublika tashqi siyosatini amalga oshirishning asosiy tamoyillari teng huquqlilik va 
o’zaro manfaatdorlik negizida qurilsa, uning qoidalari ikki tomonlama va ko’p tomonlama 
shartnoma munosabatlarida o’zaro manfaatli aloqalar o’rnatish, xalqaro iqtisodiy ittifoqlar 
doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga asoslanadi. 
O’zbekistonning xalqaro mehnat taqsimoti va jahon xo’jalik aloqalarida ishtirok 
etishining asosi ochiq turdagi iqtisodiyotni vujudga keltirishdir. Shu sababli Respublikamiz 
mustaqillikka erishgandan keyin qisqa davr ichida 80 dan ko’p davlat bilan diplomatiya 
munosabatlarini o’rnatdi, dunyoning 20 dan ortiq davlatida diplomatiya elchixonalarni ochdi, 
ko’pgina xalqaro tashkilotlar – BMT iqtisodiy muassasalari, jahon banki, xalqaro bank, xalqaro 
valyuta fondi, xalqaro moliya korporatsiyasi, iqtisodiy taraqqiyotga ko’maklashuvchi tashkilot 
kabi boshqa xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a`zo bo’lib kirdi. Respublika a`zo bo’lib 
kirgan dastlabki ittifoq – Mustaqil davlatlar hamdustligi (191 yil tuzilgan) xada Markaziy Osiyo 
davlatlari bilan birgalikda Turkiya, eron va Pokiston tomonidan tuzilgan Iqtisodiy hamkorlik 
tashkiloti (IXT) dir.
O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilish talablaridan kelib chiqib, tashqi 
iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanishi zarur bo’lgan barcha muassasalar (tashqi iqtisodiy aloqa 
vazirligi, tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, bojxonalar xizmati va boshqalar) amalda 
yangidan tashqi etildi. Vazirlar Mahkamasidan tortib, boshqaruvning mahalliy darajasi va 
korxonalargacha bo’lgan xo’jalik sub`ektlarida tegishli tashqi iqtisodiy bulimlar tuzildi. 
Dunyoning bir kancha mamlakatlarida savdo uylari ochildi va savdo-sanoat palatalari barpo 
etildi.
Tashqi savdo bilan birga iqtisodiy hamkorlikning boshqa shakllari ham sezilarli darajada 
rivojlandi. Respublika hududida ro’yxatdan o’tgan xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalar soni 
3445 tadan oshdi, (faoliyat ko’rsatatayotganlari 1795 ta) ularning eksporti hajmi mamlakat 
umumiy eksportining 13,8 foizini tashkil qiladi (2000 yil). Bunday korxonalarning asosiy qismi 
sanoat taroklari (50,1 foiz) savdo va umumiy ovqatlanish (29,9 foiz) sohalarida to’plangan. 
Davtlabki davrlarda Respublikamizda tashqi savdo ikki yo’nalish bo’yicha: MDX 
mamlakatlari bilan hukumatlararo bitimlar va xorijiy mamlakatlar bilan erkin muomaladagi 
valyutada hisob-kitob qilish asosida amalga oshirildi. 
2000 yil respublikamiz tashqi savdo aylanmasi 6212,1 mln. AQSh dollarining tashkil 
etib, uning 37,0 foizi MDX mamlakatlari, 63,0 foizi uzoq xorijiy mamlakatlar hissasiga to’g’ri 
keladi. Xorijiy mamlakatlarda mahsulot eksporti tuxtovsiz ko’payib bordi 2000 yilda 3264,7 
mln. dollarni tashkil qildi, uning asosiy qismi (64,1 foiz) uzoq chet el davlatlari hissasiga to’g’ri 
keladi. 
Tashqi iqtisodiy faoliyatda Markaziy Osiyo davlatlarining ko’p tomonlama aloqalariva 
hamkorligini rivojlantirishga birinchi darajali ahamiyat berilmokda. O’zbekiston, Qozogiston va 
Qirgiziston o’rtasidagi yagona iqtisodiy makon to’g’risida tuzilgan shartnoma samara bera 
boshladi. Ularning sanoatini integratsiyalashtirishga qaratilgan dastur ishlab chiqildi.
MDX mamlakatlari bilan bevosita va ko’p toonlama munosabatlarni rivojlantirish tashqi 
siyosatning asosiy yo’nalishlaridan biridir. O’zbekiston hamdustlik davlatlari muassasalari – 
Davlatlararo iqtisodiy kumita, Davlatlararo bank va boshqa muassasalarni tashkil etishda faol 
qatnashoqda. MDXdagi mamlakatlar (Rossiya, Ukraina, Belorus’, Moldova va boshqalar) bilan 
ikki tomonlama tashqi siyosiy, savdo-iqtisodiy va boshqa shartnoma hamda bitimlar izolanib, 
ular kuchga kirdi.
Respubliqada iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoitida «… mamlakat eksport 
saloxiyatini oshirish, uning xalqaro mehnat taqsimotida teng xuquqli va o’zaro manfaatli shartlar 

 
62 
asosida ishtirok etishi, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tiziiga keng ko`lamda 
integratsiyalashuvini yanada kuchaytiradi»
3
. 
Respublika tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishda iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni 
jalb etish uchun qulay sharoit yaratishga xada zarur bo’lgan tashkilot va muassasalar tuzishga 
katta ahamiyat berilmokda. Bular jumlasiga tavakkalchilik xatarlar keltiriladigan zararni 
koplaydigan 
«O’zbyokinvest» milliy sug’urta kompaniyasini, turli kusha sug’urta 
kompaniyalarini, Vazirlar Maxkamasi xo’zurida BMT bilan birgalikda tashkil qilingan 
investitsiyalarga ko’maklashuvchi xizmatni, Davlat mulk qo’mitasi xo’zuridagi ko’chmas mulk 
va xorijiy investitsiyalar agentligi kabilarni kiritish mumkin. Bu muassasa va tashkilotlar hamda 
Respubliqada vujudga keltirilgan xuquqiy me`yorlar xorijiy investitsiya faoliyati uchun qulay 
sharoitlarni yaratib, ularning xuquqlarini himoya qiladi va sarflangan sarmoyasini kafolatlaydi. 
Shu sababli Respublikamiz iqtisodiyotiga faqat 2000 yil davomida «qariyb 810 ln. AQSh dollari 
miqdoridagi sarmoya kiritildi. Jami sarmoyalarning 55 foizidan ziyodi ishlab chiqarish 
tarmoqlarini rivojlanishga yo’naltirildi». Shu yili Respubliqada asosiy kapitalni ko’paytirishga 
kiritilgan chet el investitsiyalari va kreditlari hajmining 150,8 mlrd. so’mi o’zlashtirildi.
O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga kirib borishi BMTning Respubliqada amalga 
oshirayotgan iqtisodiy, ta`lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, fan sohalarida amalga oshirilayotgan 
loyihalarida ham namoyon bo’ladi.
Evropa Ittifoqiga a`zo bo’lgan mamlakatlar bilan iqtisodiy va savdo sohasidagi 
hamkorlik, NATOning «Tinchlik yo’lidagi sheriklik» dasturida mamlakatimiz ishtiroki uning 
jahon xo`jaligiga qo’shilishning navbatdagi yo’nalishidir. Jumladan, Evropa Ittifoqi bilan 
Respublikamiz o’rtasida imzolangan sheriklik va hamkorlik to’g’risidagi bitim (1996 yil 
iyo’n) tashqi iqtisodiy faoliyatining ustuvor yo’nalishidir. 
Respublika iqtisodiyotining alohida tarmoqlarida chet el investitsiyalari va kreditlaridan 
foydalanish quyidagi ma`lumotlar bilan tavsiflanadi (umumiy hajmiga nisbatan foiz hisobida). 
Keyingi ikki yilda litsey va kollejlarni o’quv-laboratori qurollari, ta`limning texnik 
vositalari, mashina va mexanizmlar bilan jixozlash maqsadida Koreya Respublikasi va Osiyo 
taraqqiyot bankining kreditlari jalb qilindi. Yaponiya hukumati bilan kredit ajratish masalasida 
kelishuvga erishildi.
Umuman, shu maqsadlar uchun jalb qilingan chet el investitsiyalarining miqdori 2000 
yilda 150 million AQSh dollarini tashkil qildi.
Xorijiy sheriklar bilan qo’shma korxonalar barpo etish dasturi doirasida faqat 2001 yil 
mobaynida mamlakatmizning barcha mintaqalarida chet el sarmoyasi ishtirokida 90 ta yangi 
korxona tashkil etildi.
O’zbekistoning Xalqaro valyuta fondi va jahon banki bilan hamkorligi tashqi iqtisodiy 
faoliyatini amalga oshirishdagi navbatdagi yo’nalishdir. Bu yo’nalishda XVF bilan tizimli qayta 
qurilishlarni mablag’ bilan ta`minlash, tizimli va makroiqtisodiy siyosat sohasidagi 
tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash Dasturlari ma`qo’llandi.
Jahon bank tashkilotlari – Xalqaro ta`mirlash va rivojlanish banki (XRRB), Xalqaro 

Download 1,26 Mb.