va nasldan naslga beruvchi, madaniy ekinlar
guruhi.
Vinobop, mayizbop, xo’raki.
Baxtiyoriy, Bayan Shirey, Rkasiteli, Alegote,
Aleatiko, Saperavi, Muskatlar.
Oq kishmish, qora kishmish, Sultoni, Qora janjal,
Botir kishmish, So’g’diyona kishmishi
Oq Xalili, Pushti toyfi, Oq xusayni, Charos,
Kattaqo’rg’on, Oq vassarg’a.
64
Tushunchalar tahlili
Tushuncha
Mazmuni
Nav
Seleksiya yo’li bilan yaratilgan, biologik,
morfologik va xo’jalik belgilarni o’zida saqlovchi
va nasldan naslga beruvchi, madaniy ekinlar
guruhi.
Uzum navlari
Vinobop, mayizbop, xo’raki.
Vinobop navlar
Baxtiyoriy, Bayan Shirey, Rkasiteli, Alegote,
Aleatiko, Saperavi, Muskatlar.
Mayizbop navlar
Oq kishmish, qora kishmish, Sultoni, Qora janjal,
Botir kishmish, So’g’diyona kishmishi
Xo’raki navlar
Oq Xalili, Pushti toyfi, Oq xusayni, Charos,
Kattaqo’rg’on, Oq vassarg’a.
65
VI. HAYOT FAOLIYATI XAFSIZLIGI
Hozirgi kunda ilmiy texnik taraqqiyot mehnat sharoitiga, hayot xavfsizligiga
bir xilda ta’sir ko’rsatmaydi. Ular mehnatni yengillashtirish bilan qatorda, yuz
berishi mumkin bo’lgan shikastlanish va kasalliklar xavfini oshiradi. Bu birinchi
navbatda qishloq xo’jaligida murakkab va quvvatli texnikalarni, ishlab chiqarish
jarayonlarini ish tezligi oshirib borish, intensiv texnologiyani tadbiq etishni talab
etadi. Shu bilan bir qatorda yangi kimyoviy preparatlarni ishlab chiqarishga tadbiq
etilishini, ishchi organizmiga ruhiy zo’riqishning oshib ketishini hisobga oladi.
Muhimi ishlab chiqarishdagi xavfli omillardan insonni ishonchli himoyalashda
yangi vositalarni ishlab chiqarish va ularni hayotga tadbiq etish kerak bo’ladi.
Ilmiy tomondan asoslangan mehnat, dam olish tartibi va ta’sirchanlik zo’riqishlarni
kamaytirish borasida chora-tadbirlar ko’rish, ishchilarni kasbiga qarab aniq tanlov
o’tkazish, ularni kasb bo’yicha o’qitishni sifatli olib borishga katta e’tibor qaratish
shart, ishlab chiqarilayotgan texnikalarni xavfsizligi va mustahkamligini oshirish,
uni sanitariya-gigiyena va ergonomik ko’rsatkichlarini yuqoriga ko’tarish,
mashinalar ishlashini nazorat qilish va avtomatik boshqarish vositalarini ishlab
chiqish muhim bosqich bo’lib hisoblanadi.
Aynan bu sohada, ya’ni meva-sabzavot mahsulotilarini yetishtirishda yangi
xavfsiz va zararsiz texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy qilish, insonga va
tabiatga tiklab bo’lmaydigan zarar yetkazuvchi pestisidlarni boshqa preparatlar
bilan almashtirish, ishchilarni shaxsiy himoyalanish vositalari bilan ta’minlash,
issiq ovqat, tibbiy yordam ko’rsatishni yanada yaxshilash maqsad qilib qo’yilgan.
Hozirgi zamon qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi zamonaviy texnika bilan
jihozlanganligi, ya’ni uning texnika va texnologiyaning takomillashib turishi,
ishlab chiqarish jarayonining intensivlashuvi, programmalashtirish, hosilni yuqori
sifat darajasida topshirish bilan farq qiladi. Bunda ishlarning davriyliligi va
mavsumiyligi, foydalanilayotgan energiyaning turliligi (mexanik, issiqlik, elektr,
yorug’lik va boshqa), material va moddalar (qattiq, suyuq, gaz) ning turlichaligi
66
yig’ishtirilayotgan hosilning ob-havo va boshqa sabablarga bog’liqligini, mexnat
sharoitlarini me’yorlashtirishda hisobga olish kerak.
Mehnat sharoitlarini yaxshilash ishlari, bir qancha omillarni hisobga olgan
holda tashkil etiladi.
Barcha ishlab chiqarish omillari quyidagilarga bo’linishi mumkin:
Tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena, tabiiy-iqlim, iqtisodiy.
Hozirgi zamon qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi zamonaviy texnika bilan
jihozlanganligi,
ishlab
chiqarish
jarayonining
intensivlashuvi,
programmalashtirish, hosilni yuqori sifat darajasida topshirish bilan farq qiladi.
Bunda, ishlarning davriyligi va mavsumiyligini foydalanilayotgan energiyaning
turliligini, material va moddalar (qattiq, suyuq, gazsimon) ning har xil ob-havo va
boshqa sabablarga bog’liqligini, mehnat sharoitlarini me’yorlashtirishda hisobga
olinadi.
Mehnat sharoitlarini yaxshilash bir qancha omillarni hisobga olgan holda
tashkil etiladi. Barcha ishlab chikarish omillari quyidagilarga bo’linadi.
Tashkiliy omil – korxonada qabul qilingan ish va dam olish tartibi, ishni
tashkil etish shakli va intizomi, ishchilarni maxsus kiyim, mehnat jarayoni ustidan
qilinadigan nazoratning holati, ishchilarning professional tayyorgarlik darajasi va
boshqalar.
Texnik
omil
ishlab
chiqarish
jarayonlarini
mexanizasiyalash
va
avtomatlashtirish darajasi, himoyalash vositalarining sozligi, yetarliligi xatarli
doiralarning himoyalanganligi va boshqalarni kiritish mumkin.
Sanitariya gigiyena omili - ish joylarning sanitariya holatiga javob berish
bermasligi.
Tabiiy-iqlim omillari-joyning geografik o’rni va metrologik hollari (dengiz
sathiga nisbatan balandligi, relyef, yog’ingarchilikning turi, harorat, namlik,
havoning ionliligini, atmosfera bosimi va boshqalar).
Iqtisodiy omillar - mehnatga haq to’lash va ishchi mehnatini rag’batlantirish,
muhofazasiga ajratilgan mablag’ning boshqa maqsadlarga sarflanishi, mehnat
67
muhofazasiga doir chora tadbirlarga ham haq ajratilganligi kabilarni kiritish
mumkin.
Mehnat gigiyenasi ishlab chiqarish muhitini va mehnat jarayonini, kishi
organizmiga ta’sirini o’rganadi va ularni sanitariya- gigiyena holatlarini yaxshilash
bo’yicha tavsiyanomalarni ishlab chiqadi, bularning hammasi ishchilarning
sog’ligini va ish qobiliyatini saqlab qolishga yordam beradi.
Ishlab chiqarish sanitariyasi ishlab chiqarish korxonalari xududlarining
holatini yaxshi saqlash, sanitariya-obodonlashtirish ishlab chiqarish binolarini va
xonalarini, sanitariya - maishiy xonalar qurilmalari, shaxsiy saqlanish
vositalaridan foydalanish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishdagi
zaharlanishlarni hamda kasb kasalliklarini oldini olish, mehnatni ilmiy tashkil
kilish va ishlab chiqarish estetikasi bilan bog’lik bo’lgan gigiyena chora tadbirlari
ishlab chikish masalalarini hal qiladi.
Shaxsiy gigiyena tushunchasiga kiradigan masalalar doirasi juda keng.
Shaxsiy gigiyena qoidalarini bajarish faqat individual emas, ijtimoiy ahamiyatga
ham molik bo’ladi. Agar bir odam shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilmasa, u
o’z oilasida ishlaydigan jamoasida yuqumli kasalliklarni tarqatilishiga sababchi
bo’lishi mumkin.
Sog’lom ish sharoitlarini yaratilishining negizida sanitariya meyorlari va
qoidalari yotadi.
Yordamchi binolar va xonalar uchun sanitariya talablari, sanitariya
himoyalanish doirasini me’yorlaydi, mikroiqlim parametrlari qiymatini havo
muhitini yoritilganlik darajasini, shovqinni, titrashni, nurlanishni, dam olish va
mehnat tartiblarini rejalashtiradi. Ko’rsatilgan meyorlar ishlab chiqarish muhit
parametrlarini mumkin bo’lgan ko’rsatkichlarini taminlashga asos bo’ladi.
Ipak qurtlari kasalliklarini davolash usullari deyarli yo’q. Shuning uchun
uning kasalliklari va zararkunandlariga qarshi kurash asosan profilaktik – oldini
olish va sanitariya gigiyena tadbirlarini o’z ichiga oladi.
68
Profilaktik kurash jarayonlariga qurt urug’ini tayyorlash, jonlantirish, boqish
va pilla tayyorlashda pillachilikga aloqasi bo’lgan jarayonlarga ipak qurti
kasalliklari va zararkunandalari paydo bo’lishining oldini olish tadbirlari kiradi.
Sanitariya – gigiyena tadbirlariga ozodalik, sifatli oziq, shuningdek,
qurtlarni oziqlantirish, parvarish qilish, urug’ni jonlantirish, pillalarni qabul qilish,
urug’ tayyorlash qoidalariga qat’iy amal qilish va tabiiy muhit sharoitlari kiradi.
Hozirgi vaqtda hamma kasaliklarni va zararkunandalarni tarqalishiga qarshi
kurash choralarining negizi ular paydo bo’lishining oldini olish chorasi –
dezinfeksiyadir.
Qurt boquvchilar va urug’ tayorlovchilarning boshi, poyafzallarini ozoda
tutilishi lozim. Dezinfeksiya uchun ishlatiladigan kimyoviy moddalardan
foydalanilganda ehtiyotlik bilan ishlatish lozim.
Ishni boshlashdan oldin hamma xodimlar qurilmalarni, uskunalar ishlatish
xavfsizligini va aniq zararsizlantiruvchi moddalar bilan ishlaydigan ishchilar
shaxsiy gigiyena qoidalari to’g’risida yo’l-yo’riqlar olishlari kerak. Shu ishlarni
bajaruvchi shaxslar himoyalovchi maxsus kiyimlar (xalatlar, fartuklar, rezina
etiklar, qo’lqoplar, ayrim hollarda ko’zoynak va gazniqob) bilan taminlanishlari
lozim.
Dezinfeksiyalovchi moddalar, kimyoviy zararlar va bakterial preparatlar
bilan ishlayotganda, chekish va ovqat yeyish qat’iy man etiladi. Ishdan keyin qo’l
va yuzni sovun bilan issiq suvda yuvish zarur, idish va boshqa vositalar 2 % li kir
sodasi aralashmasi bilan chayiladi. Ish vaqtida maxsus kiyilgan kiyimlar ishdan
keyin albatta, qoqib tashlanadi va shamollatib quritiladi. Ularni maxsus shkaflarda
saqlash maqsadga muvofiqdir. Dezinfeksiya ishlari bilan band bo’lgan shaxslar
doimiy ravishda (bir oyda bir marta) tabiiy ko’rikdan o’tishlari majburiydir.
| 