58
Sutni tozalash sharoiti va usullari
Kabul kilingan sut tabiiy chikindilar (mikroorganizmlar)
va mexanik iflosliklardan
yukotish maksadida tozalanadi.
Bunday tozalash ogirlik kuchi yoki bosim va markazdan kochma kuchlar yordamida
xarakatlanuvchi separator - sut tozalash jixozlarida olib boriladi. Fil’trlash paytida sut metall va
matodan tayyorlangan fil’tr tusiklarining karshiligiga dosh berishi kerak. Suyuklik fil’tr
tusiklaridan utgach, bu tusiklarda sut tarkibida bulgan chikindilar ushlab kolinadi. Shuning
uchun xar 15-20 minutdan sung fil’trdagi chikindilar ajratib olinadi. Sutni mexanik
chikindilardan tozalash uchun bosim ostida ishlaydigan sut tozalash apparatlari kullaniladi.
Sutning kanchalik effektli tozalanishi shu bosimga boglik buladi. Tozalash jixoziga sut 2×105 Pa
bosimda kelib tushadi.
Sut tarkibida sut plazmasi va begona chikindi zarrachalari buladi. Mana shu zarrachalar
zichligi orasidagi fark xisobidan bu jixozlarda sutni tozalash amalga oshiriladi.
Begona
chikindilarning zichligi sut plazmasiga karaganda katta, shuning uchun ular markazdan kochma
kuch ta’sirida baraban devoriga kelib tushadi. Separator – sut tozalash jixozida sutni tozalash
kuyidagicha olib boriladi.
Tozalash uchun keltirilgan sut jixozning markaziy trubasi orkali likopcha ushlagichga kelib
tushadi. Sungra sut likopcha ushlagich va likopchalar oraligidagi bushlikdan utadi va likopchalar
orkali yukoriga kutariladi xamda baraban kopkogidagi teshikdan chikadi. Sutni tozalash jarayoni
likopcha ushlagichda boshlanib likopchalar orasidagi bushliklarda tugaydi.
Bu jixozlarda sutdagi mexanik chikindilarning yanada kuprok chukmaga tushirish uchun sut 30-
45
0
C xaroratda tozalanadi Xozirgi paytda sutning uzluksiz isitib beruvchi plastinkali isitgichlar
kullaniladi.
Sutni sovutish.
Korxonaga kelib tushgan sut xarorati 100 C gacha buladi. Yangi sogilgan sut tarkibida
aloxida bir bakteritsid moddalar buladiki, bu moddalar fakatgina sut tarkibidagi bakteriyalar
faoliyatini tuxtatib kolmasdan, balki ularni yo’qotadi. Lekin bunday bakteritsid moddalar yuqori
xaroratga chidamsiz buladi. Agar sut tezda sovutilmasa ular oson yukoladi.
Natijada
sovutilmagan sutda uni achitishga olib keluvchi mikroorganizmlar tez kupayadi. Shuning uchun
korxonaga keltirilgan sutni sovutish maqsadga muvofiqdir.
320 C xaroratda 10 soat ichida sutning kislotaliligi 2,8 baravar oshadi va bundagi
bakteriyalar soni shuncha ko’payadi. Xarorati 120
0
C gacha sovutilgan sutda 10 soat davomida
kislotalilik va bakteriyalar soni o’zgarmaydi.
Saqlash paytida sut sifati pasayishining oldini olish maqsadida u 4-5
0
C xaroratgacha tezda
sovutiladi.
Sutni sovutish uchun plastinkali sovutgich qo’llaniladi.
Bunda sovutuvchi sifatida suv, tuzli eritma eki sovuq suv ishlatiladi.
1.2. Sutni separatlash
Qabul qilingan sut tarkibidagi yog’ miqdoriga karab xar xil bo’ladi. Sut o’ta yogli, o’rtacha
yogli yoki yog’siz bo’lishi mumkin. Sut tarkibidagi yog’ miqdorini me’yorlashtirish maksadida
unga mexanik ishlov beriladi. Ya’ni sut tarkibidagi yog’ni ajratib olish uchun separatordan
utkaziladi va bu yog sharchalarni yanada kichik zarrachalarga parchalash maksadida
gomogenizatsiyalanadi.
Separatlash-bu sutni zichligi turlicha bo’lgan ikki yuqori yogli (qaymoq) va yog’i past
(yog’siz sut) fraktsiyalarga ajratish demakdir.
Sutni separatlash separator - qaymoq ajratuvchi jixozida olib boriladi. Sut 45-50
0
C
xaroratda separatlanadi. Separator barabanining aylanishi natijasida xosil bo’lgan markazdan
qochma kuch ta’siri ostida sut plazmasidan yog’lar ajralib chiqadi. Maxsus mexanizm yordamida
ajratilgan qaymoq va yog’sizlantirilgan sut separatordan chikariladi.
Separatordagi sutning qaymoq va yog’sizlantirilgan sutga bo’linish
sxemasi kuyidagi
rasmda keltirilgan.
Bunda sut barabanning markaziy kismidan utadi va yupka katlamda likopchalar oraligidagi
59
bushliklarga tarkaladi. Markazdan qochma kuch ta’siri ostida sutdagi yog sharchalari likopchalar
yuzasida tuplanadi va barabanning xarakatlanayotgan ukiga karab yukoriga kutariladi.
Sutning ogirrok kismi shu kuch ta’sirida barabanning tashki kismiga itariladi. Ajratilgan
kaymok barabanning ajratuvchi likopchalarning ichki kismi orkali maxsus chikaruv teshigiga
karab xarakatlanadi va teshikdan chikarib olinadi. Yogsizlantirilgan sut esa ajratuvchi
likopchalarning ichki yuzasi orasidagi bushlikdan utadi va ularda urnatilgan teshikdan
chikariladi. Yog’sizlantirilgan sut tarkibida 0,05% yog buladi.
Sutni yog’sizlantirish darajasi bir qator faktorlarga boglik buladi. Bular:
1. Sutning tozaliligi va yangi bo’lishi. Sut tarkibida mexanik
chikindilar kancha kam va
kislotaliligi kancha past bulsa, shuncha separator yaxshi ishlaydi. Sut tarkibida bunday
chiqindilarning bulishi sutni yog’sizlantirish darajasini pasaytiradi.
2. Yog’ sharchalarining o’lchami. Sut tarkibida yog sharchalari qancha kup bulsa, undan
shuncha kup qaymoq ajratib olinadi.
Sutdagi yog’ sharchalarining o’lchami juda kichik bo’lishi kerak. Yog’ sharchalarining
ulchami 1 nm ga yakin bulsa, bunday sutdan kaymok ajratib bulmaydi.
3. Sut xarorati. Separatlash uchun optimal xarorat 45-50
0
C xisoblanadi. Xaroratning
pasayishi sutdagi yog sharchalarining separatlab ajralib olish yomonlashadi.
Chunki
separatlanuvchi sutning kovushkokligi tez kutariladi. Natijada likopchalar orasidagi bushlikda
karshilik kuchining oshishiga olib keladi. Bu esa yog’ sharchalari xarakatiga tuskinlik qiladi va
sutni yog’sizlantirish darajasining pasayishiga olib keladi.
4. Barabanning chastota aylanishlar soni-separator barabanining chastota aylanishlar
soninig o’zgarishi, ya’ni pasayishi sutni separatlash effekti kursatgichining kamayishiga olib
keladi. Barabanning chastota aylanishi bir xilda bulishi kerak.
5. Sut takibidagi yog’ miqdori-sut tarkibida kancha yog ko’p bo’lsa, separatlash
natijasida shuncha ko’p qaymoq ajratib olinadi.
1.3. Sutni gomogenlash
Gomogenizatsiyalash-bu sut tarkibidagi yog’ sharchalarni
yanada kichik zarrachalarga
parchalash demakdir.
12,5-15 MPa bosim ostida sut plunjer nasos yordamida nagnetatelli kameraga tushadi.
Klapan sal ochiladi va sut klapan bilan bo’shlik orasidan o’tadi. Mana shu bo’shlikdan o’tish
paytida sutdagi o’lchami 5-10 mkm bo’lgan yog’ sharchalari parchalanadi. Sut 60
0
C xaroratda
gomogenizatsiyalanadi. Yog’ sharchalarining parchalanish darajasi bilan sutning xarorati
orasidagi bog’liklik kuyidagi jadvalda keltirilgan
Jadval-1
Yog’
sharchalari
diametri, mkm
Gomogenizatsiyalash
xaroratida yog’ sharchalari
mikdori
Yog’
sharchalari
diametri, mkm
Gomogenizatsiyalash
xaroratida yog’ sharchalari
mikdori
20
0
C
40
0
C
65
0
C
20
0
C
40
0
C
65
0
C
0-1
2
2
4
3-4
30
25
12
1-2
29
37
75
4-5
16
15
0
2-3
23
21
9
5-6
0
0
0
Sutning effektli gomogenizatsiyalanishi fakatgina sut tarkibidagi yog sharchalarining
xaroratiga boglik bulmasdan, balki gomogenizator jixozida gomogenizatsiyalash jarayonida xosil
buladigan bosimga boglikdir. Gomogenizatsiyalashda kancha bosim yukori bulsa,
yirik yog
sharchalarini parchalash shuncha effektli buladi.
60
Jadval-2
Gomogenlash jarayoni-
dagi bosim, MPa
Yog’ sharchalarining
doimiy diametri, mkm
Yog’ sharchalarining
o’rtacha diametri, mkm
0
1-18
3,7
3,7
1-14
2,4
7,3
1-7
1,7
11,0
1-4
1,4
14,6
1-3
1,1
18,3
1-3
1,0
22,0
0,5-2
0,8
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, bosimning oshishi bilan maxsulotga mexanik ta’sir etish
tezlashadi, natijada yogning dispersligi oshib, yog’ sharchalarining diametri kichrayadi.
Bir kator olimlarning izlanishlari shunga olib keldiki, sutga 14-15 MPa bosim ta’sir
ettirilganda yog’ sharchalarining urtacha diametri 1,1-1,43 mkmga teng bo’ladi va bunda
gomogenizatsiyalash darajasining effektliligi 74% ni tashkil etadi.
1.4. Sut maxsulotini kontsentrlash va membran usulida ajratish
Sutni yarim utkazgich membrana orkali ma’lum bir bosim ostida o’tkazib uni
fraktsiyalarga ajratish mumkin. Bunda fraktsiyalarning birida ma’lum
bir komponentlarning
kontsentratsiyasi oshadi, boshkasida kamayadi. Baromembranali ajratish jarayonlarini uch asosiy
turga bo’ladilar: mikrofiltratsiya, ultrafiltratsiya va qayta osmos.
Sutni ajratish baromembranali jarayonlarning tavsifi quyidagi jadvalga keltirilgan.
Jadval -3
Ko’rsatkich
Mikrofil’tratsiya
Ultrfiltratsiya
Qayta osmos
Zarrachalarning
urtacha
diametri,
mkm
10-0,1
0,1-0,003
0,003-0,0001
Ishchi bosim, Mpa
0,02-0,2
0,2-1,0
3,5-8,0
Kontsentrat
zarrachalari
Mikrozarrachalar
Makromolekulalar
Gidratlangan
ionlar
Saklab
olingan
zarrachalar
Stafilokoklar, sut-
achitki bakteriyalar
Zardob oksillari,
bakteriofaklar
Natriy, kaliy,
kal’tsiy ionlari
Yarim
o’tkazgichli
membrananing
ifloslanganligi
Mikrozarrachalar
koldigi
Gel
Yaxshi
erimaydigan
tuzlar katlami
Ultrafiltratsiyali membranalar zardob oksili, kazein mitsellalari va boshka sutning yukori
molekulali birikmalarini ushlaydi. Oddiy molekulalar, shu bilan birga kal’tsiy, natriy va
kaliyning gidratlangan ionlari sutning ogir fazasidan kayta osmos jarayonini
kullash natijasida
ajratiladi.
