27-mavzu: Gidromexanik uzatmalar qutisini tuzilishi
Reja:
1.Uzatmalar qutisini boshqarish mexanizmining tuzilishi, ishlashi tuzilishi.
2. Gidromexanik uzatmalar qutisini tuzilishi.
3.Uzatmalarni ajratib-qo‘shishni boshqarishning elektron tizimi
Uzatmalar qutisi. Uzatmalar qutisi avtomobilning etakchi g‘ildiraklaridagi
burovchi momentni va tezligini o‘zgartirib turish uchun, kerakli paitda ularning
io‘nalishini ham o‘zgartirib berish va avtomobil' to‘htab turganda yoki inerciya
bilan yurib ketayotganda salt ishlab turgan dvigatelning tirsakli valini kuch
uzatmadan uzoq muddatga ajratib qo‘iysh vazifasini bajaradi.
Pogonali mehanik uzatmalar kutisining tuzilishi va ishlash uslubi
Avtomobillarda asosan tishli mehanizmga ega bo‘lgan pog‘onali uzatmalar
qutisi ishlatiladi. Bundai uzatmalar qutisida avtomobilning har hil yo‘l sharoitida
turlicha tezlik va tezlanishini ta’minlash uchun uzatish soni har hil qiymatga ega
bo‘lgan bir nechta juft tishli shesternyalardan foydalaniladi. Engil avtomobillarda
qo‘llanilgan uzatmalar qutisi uch, to‘rt, yoki beshta pog‘onali, yuk avtomobillarida
esa to‘rt, besh, ba’zan sakkiz va undan ham ko‘prok bo‘lishi mumkin. Uzatmalar
qutisi qancha ko‘p pog‘onali bo‘lsa, avtomobil' turli io‘l sharoitiga bemalol
moslashib ishlaidi, bu esa dvigatelning quvvatidan unumli foidalanishni
yahshilaidi hamda yonilg‘i sarfini kamaitiradi.
Pog‘onasiz uzatmalar qutisining tuzilishi va ishlash uslubi
Bundai uzatmalar qutisining qo‘llanilishi chegaralangan oraliqda io‘l
sharoitiga qarab ihtiyoriy uzatmalar sonini o‘z-o‘zidan ta’minlab avtomobilning
etakchi g‘ildiraklaridagi burovchi momentni o‘zgartirib beradi. Pog‘onasiz
uzatmalar qutisi ishlash uslubiga qarab mehanik (impul'sli, ilashtiruvchi
ishqalagichli – frikcion va boshqa), gidravlik (gidrodinamikali, gidrohajmli),
elektrik va aralashgan turlariga bo‘linadi. Shu vaqtgacha aralashgan, ya’ni
gidromehanik uzatmalar qutisi keng tarqalgan bo‘lib, u ikki qismdan, ya’ni
pog‘onasiz gidrodinamik uzatma (gidrotransformator) va unga ketma-ket ulangan
pog‘ona mehanik uzatmalar qutisidan iborat.
Gidrotransformator suyuqlik ta’sirida harakatni o‘zgartirib beradigan gidravlik
mehanizm bo‘lib, u dvigatel' bilan pog‘onali mehanik uzatmalar qutisi oralig‘ida
joilashgan. Gidrotransformator o‘zining tuzilishi va ishlash uslubi bo‘iycha
gidromuftaga o‘hshash va charhpalakli g‘ildirakchalardan tashkil topgan.
Gidrotransformatorning gidromuftadan farqi shundaki, u etakchi nasos va
etaklanuvchi (turbina) g‘ildiraklardan tashqari yana uchinchi qo‘zg‘almas
charhpalakli gildirak (reaktiv momentni qabul qiluvchi) – reaktorga ega. Reaktor
o‘z navbatida erkin yurish muftasi orqali qo‘zg‘almas vtulkaga o‘rnatilgan. Erkin
yurish muftasi reaktorni faqat bir tomonga (nasos g‘ildiragining ailanish tomoniga)
ailantiradi. Teskari ailanishiga esa muftaning ponalanib tiralib qolishi io‘l
qo‘imaidi. Shundai qilib, etakchi val va dvigatel' bilan bog‘langan g‘ildirak-nasos,
etaklanuvchi val bilan tutashgan g‘ildirak-turbina, suv oqimini tarqatuvchi
kurakchalari bor qo‘zg‘almas g‘ildirak reaktor deb ataladi. Uzatmalar qutisining
konstrukciyasi
308
To‘rt pog‘onali uzatmalar qutisi. Zamonaviy engil avtomobillarning
ko‘pchiligida to‘rt va besh pog‘onali, uch valli uzatmalar qutisi o‘rnatilgan.
Masalan, GAZ-24 “Volga” avtomobilida oldinga yurish uchun to‘rtta va orqaga
harakatlanishga bitta uzatma mo‘ljallangan. Bundai uzatmalar qutisining uch io‘lli
deb ataladi, chunki ikkita sinhronizator va bitta qo‘zg‘aluvchi orqaga yurgizish
shesternya orqali uzatmalarga tushiriladi. Uzatmalar qutisining karterida uchta val
etaklovchi (birlamchi), etaklanuvchi (ikkilamchi) va oraliq vallari hamda orqaga
yurgazish shesternyasining o‘qi joilashgan. Etaklovchi valning ikki uchi ikkita
sharikli podshipniklarga tayangan bo‘lib, oldingi uchi tirsakli valning flanecidagi
o‘iyqchada joilashgan podshipnikda, ketingi uchi esa uzatmalar qutisi karterining
oldingi devorchasida joilashgan podshipnikda yotadi. Birlamchi val qiya tishli
shesternya bilan yahlit ishlangan bo‘lib, oraliq valdagi shesternyalar blokining
etakchi shesternyasi bilan doimo tishlashib turadi. To‘g‘ri uzatmani ulash uchun
birlamchi val shesternyasining orqa qismida tishli gardish ishlangan. Birlamchi
valning sharikli podshipnigi yon qopqoq bilan boltlar yordamida berkitilgan.
Oraliq val to‘rtta qiya tishli shesternyalar va bitta to‘g‘ri tishli shesternyadan iborat
shesternyalar blokini tashkil etadi va o‘z o‘qida uchta ninasimon (birinchisi
o‘qning old qismida, ikkinchi va uchinchilari esa uning ketingi qismida ketma-ket
joilashgan) podshipniklarda o‘rnatilgan. O‘qning orqa uchidagi diskli qaidlagichi
uning o‘z o‘qida buralib ketishidan saqlaidi. Etaklanuvchi val ham uzunasiga
ikkita tayanchga tayangan bo‘lib, oldingi uchi birlamchi valning orqa tomonidan
chuqurchasiga kiritilgan rolikli podshipnik ketingi uchi esa uzatmalar qutisi
karterining devorchasiga joilashtirilgan sharikli podshipnikda o‘rnatilgan.
Etaklanuvchi valning shlicli qismlariga birinchi, ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi
uzatmalarni ulash uchun qo‘llaniladigan sinhronizatorli muftalar o‘rnatilgan.
Valning jilvirlangan bo‘iynchalariga esa oraliq val shesternyalari bilan doimo
tishlashgan, qiya tishli shesternyalar vtulkada erkin o‘z o‘qi atrofida ailana
oladigan qilib joilashtirilgan. Avtomobilni oldinga harakatlantirish uchun
mo‘ljallangan hamma uzatmalar, ya’ni I, IY, IYI va IV uzatmalar sinhronizatorlar
yordamida, orqaga yurish uzatmasi esa shesternyani surish iuli bilan bajariladi.
|
