308
To‘rt pog‘onali uzatmalar qutisi. Zamonaviy engil avtomobillarning
ko‘pchiligida to‘rt va besh pog‘onali, uch valli uzatmalar qutisi o‘rnatilgan.
Masalan, GAZ-24 “Volga” avtomobilida oldinga yurish uchun to‘rtta va orqaga
harakatlanishga bitta uzatma mo‘ljallangan. Bundai uzatmalar qutisining uch io‘lli
deb ataladi, chunki ikkita sinhronizator va bitta qo‘zg‘aluvchi
orqaga yurgizish
shesternya orqali uzatmalarga tushiriladi. Uzatmalar qutisining karterida uchta val
etaklovchi (birlamchi), etaklanuvchi (ikkilamchi) va oraliq vallari hamda orqaga
yurgazish shesternyasining o‘qi joilashgan. Etaklovchi valning ikki uchi ikkita
sharikli podshipniklarga tayangan bo‘lib, oldingi uchi tirsakli valning flanecidagi
o‘iyqchada joilashgan podshipnikda, ketingi uchi esa uzatmalar qutisi karterining
oldingi devorchasida joilashgan podshipnikda yotadi. Birlamchi val qiya tishli
shesternya bilan yahlit ishlangan bo‘lib, oraliq valdagi
shesternyalar blokining
etakchi shesternyasi bilan doimo tishlashib turadi. To‘g‘ri uzatmani ulash uchun
birlamchi val shesternyasining orqa qismida tishli gardish ishlangan. Birlamchi
valning sharikli podshipnigi yon qopqoq bilan boltlar yordamida berkitilgan.
Oraliq val to‘rtta qiya tishli shesternyalar va bitta to‘g‘ri tishli shesternyadan iborat
shesternyalar blokini tashkil etadi va o‘z o‘qida uchta ninasimon (birinchisi
o‘qning old qismida, ikkinchi va uchinchilari esa uning ketingi qismida ketma-ket
joilashgan) podshipniklarda o‘rnatilgan. O‘qning orqa uchidagi diskli qaidlagichi
uning o‘z o‘qida buralib ketishidan saqlaidi. Etaklanuvchi val ham uzunasiga
ikkita tayanchga tayangan bo‘lib, oldingi uchi birlamchi
valning orqa tomonidan
chuqurchasiga kiritilgan rolikli podshipnik ketingi uchi esa uzatmalar qutisi
karterining devorchasiga joilashtirilgan sharikli podshipnikda o‘rnatilgan.
Etaklanuvchi valning shlicli qismlariga birinchi, ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi
uzatmalarni ulash uchun qo‘llaniladigan sinhronizatorli muftalar o‘rnatilgan.
Valning jilvirlangan bo‘iynchalariga esa oraliq val shesternyalari bilan doimo
tishlashgan, qiya tishli shesternyalar vtulkada erkin o‘z o‘qi
atrofida ailana
oladigan qilib joilashtirilgan. Avtomobilni oldinga harakatlantirish uchun
mo‘ljallangan hamma uzatmalar, ya’ni I, IY, IYI va IV uzatmalar sinhronizatorlar
yordamida, orqaga yurish uzatmasi esa shesternyani surish iuli bilan bajariladi.
