X BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA VA PEDAGOGIK

Bunday ulkan vazifalarning maqsadga muvofiq tar/da bajarilishi 
ko‘pgina omillarga bogiiqdir. U larni ijtimoiy hayolning quyidagi 
kom ponentlari ro'yobga chiqarishi mumkin:
- faoliyat turlari (moddiy, amaliy, ijtimoiy, m a’naviy);
- ijtimoiy ong shakllari (axioq, san’at, siyosat, falsafa, fan va 
boshqalar);
- ijtimoiy m unosabatlar tizimi (moddiy va mafkuraviy);
- moddiy, ijtimoiy va tabiiy borliq (keyingi avlodlarga meros 
qilib qoldirilgan boyliklar).
T a’lim mazmuni, uning kom ponentlari, tarkibi, vazifalari ha- 
qida so‘z ketganda dalillar bilan qonuniyatlar, yaqqollik bilan 
mavhumlik, bilimlar bilan haqiqatni mustaqil bilish metodlari o'rta- 
sidagi maqbul keladigan munosabatlarni aniqlash zarur.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta ’kidlanganidek, «Za- 
monaviy iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarni rivojlantirish 
asosida kadrlar tayyorlashning takomillashgan tizimini yaratish- 
m am lakatni taraqqiy ettirishning eng muhim sharti hisoblanadi. 
Tizimning amal qilishi kadrlarning istiqbolga moMjallangan vazi­
falarini hisobga olish va hal etish qobiliyatiga, yuksak umum iy va 
kasbiy madaniyatga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy 
hayotda mustaqil ravishda yo^nalish ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan 
yangi avlodni shakllantirishni ta ’minlaydi».
K adrlar tayyorlash sohasida hozirga qadar amalga oshirilayot- 
gan o'zgarishlar faqat mavjud ta’lim tizimini isloh qilishga qaratil- 
gan edi. U shaxs, jam iyat va davlatning ehtiyojlari bilan kasbiy tay- 
yorgarlikning amaldagi tizimi o'rtasidagi tafovutlarni bartaraf etishni 
ta ’minlam as edi. Xalqaro tajribani, mavjud kadrlar tayyorlash tizi- 
mining ahvoli vam uam m olarini tahlil qilish asosidauning prinsip 
jihatidan yangi modeli ishlab chiqildi.
K adrlar tayyorlash tizimi yangi modelining mohiyati va o ‘ziga 
xos xususiyati unga asosiy tarkibiy qismlar sifatida quyidagi kom po- 
nentlar kiritilganligidadir:
- shaxs — kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti, ta ’limga 
oid xizm atlam ing iste’molchisi va ulam ing yaratuvchisi;
- uzluksiz ta ’lim — kadrlar tayyorlashning poydevori asosi;
- fan — yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlovchi va ulaming 
iste’molchisi;

- ishlab chiqarish — kadrlarga bo ‘lgan ehtiyojning istiqbolini 
belgilashni, ularning tayyorgarlik darajasi sifatini baholashni, shu- 
ningdek, kadrlar tayyorlash tizim ini qisman moliyaviy va moddiy- 
texnikaviy ta'm inlashni amalga oshiruvchi asosiy buyurtm achi;
- davlat va jamiyat — kadrlarning tayyorgarligi sifatini nazorat 
qilish va baholashni amalga oshiruvchi, kadrlarni tayyorlash va ular- 
ni qabul qilib olishning bosh kafillari.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» um um iy m adaniyatni shakl- 
lantirish, jamiyatdagi hayotga moslashtirish, kasb-korga va ta ’limga 
oid dasturlarni ongli ravishda tanlash ham da keyinchalik ro ‘yobga 
chiqarish uchun ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy, psixologik- 
pedagogik va boshqa shart-sharoitlarni yaratishni, oila va jamiyat, 
davlat oldidagi o ‘z m as’uliyatini anglovchi barkam ol insonni tar- 
biyalashni nazarda tutadi.
Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga jadal sur’atlar bilan 
kirib borish jarayoni respublikamiz aholisi uchun ta ’lim darajasini 
oshiruvchi om illardan biri bo'lib hisoblanadi. Bu, birinchi navbat- 
da, bozor munosabatlarining rivojlanishiga bogTiq b o ‘lib, u jara­
yon bilim darajasiga, iqtisodiyot va ekologiya, kompyuter texnikasi 
va axborot texnologiyalari ustuvor bo‘lgan va xalq xo‘jaligining rivoj- 
langan tarmoqlariga, ta ’lim tizimining takomillashuvi va kadrlar 
tayyorlashga bog'liq boMadi.
Kadrlar tayyorlash muammosining samarali yechimi, birinchi 
navbatda, bugungi kun talablariga javob bera oladigan psixologiya, 
pedagogika, iqtisodiyot, ekologiya, m adaniyat, huquqshunoslik va 
shunga o'xshash boshqa fanlarning bilim asoslarini chuqur biladi- 
gan professional malakaga, har tom onlam a chuhur bilimga ega 
bo ‘lgan o'qituvchi kadrlar tayyorlanishi bilan bogliqdir. Shu m uno- 
sabat bilan O 'zbekiston Respublikasining Prezidenti l.A.Karimov 
Oliy Majlisning IX sessiyasida ta ’kidlab o ‘tganidek: «Domlalar, pro- 
fessorlar, kafedra mudirlari o ‘z ustida ishlamasa, o ‘z sohasi bo‘yicha 
chet mamlakatlarga ilmiy safarlarga borib kelmasa, tajriba almashti- 
rilmasa, albatta, bunday ahvol o ‘quv jarayoniga va uning samarasiga 
salbiy ta ’sir qiladi».
Rivojlangan m am lakatlar tajribasi shuni k o ‘rsatib tnribdiki, 
yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda quyidagilar 
hal qiluvchi ahamiyat kasb etar ekan:
1. Ta’lim, fan va ishlab chiqarishning o ‘zaro samarali aloqadorligi.

2. T a’lim korxonalari va professional ta ’lim dasturlari lurlarining 
xilma-xilligi, ularning fan va texnikaning eng so'nggi yutuqlari, 
iqtisodiyot va texnologiyalarning eng yuqori andozatari va ko‘ri- 
nishlaridan foydalanish.
3. Professional ta ’lim tizimini ustuvor va foyda keltiruvchi iqti- 
sodiy tarm oqqa aylantirish.
4. T a’lim muassasalariiii zamonaviy o ‘quv-metodik adabiyotlar 
bilan ta ’minlash va ularning moddiy-texnik bazasini yaratish ham da 
ularning moliyaviy ko'rsatkichlarini mustahkamlash.
5. Professional ta ’lim tizimiga eng yuqori malakali o'qiluvchilarni 
va mutaxassislarni jalb ettirish.
6. 0 ‘quv jarayonini axborot lashtirish va kompyuterlashtirish.
7. K adrlar tayyorlashning sifat bahosini va obyektiv nazorat 
tizim ini qo'llash.
8. Shaxsning rivojlanishi, o ‘lchovi, sifat va xulqini, qobiliyat 
intellektini baholash va kasbiy mahorati muammolariga bag‘ishlangan 
psixologik-pedagogik izlanishlarni bajarish.
9. 0 ‘qituvchilarni yuqori darajada moddiy rag‘batlantirish va ulami 
ijtimoiy himoya qilish.
Bu holatlarning barchasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da 
o‘z aksini topgan. Bugungi kunning mutaxassisi har tom onlam a rivoj- 
langan yuqori darajadagi intellektga ega b o lgan, fan asoslarini chu- 
qur o ‘rgangan bilimdon, zukko, dono, fidoiy, m a’rifatli va m a’na- 
viyatli inson bo'lishi kerak. U o 'z mutaxassisligidan iashqari, xori- 
jiy tillardan birini egallagan bo'lishi hamda konipyuter texnikasi- 
dan foydalana olishi shart.
Oliy ta ’lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan o ‘q\tuvchi zamonaviy 
pedagogik texnologiyalar, ta ’lim -tarbiya jarayonini faollashtirish 
usullari va o ‘qitiladigan fanlar bo'yicha sifatli bilim, ko‘nikma va 
malakalarni hosil qilishni ta ’minlovchi pedagogik usullarni qo‘llay 
bilishi lozim. U zamonaviy pedagogik texnologiyalarning mohiyati, 
maqsadi va vazifalarini o'rganib chiqib, ular haqida ilmiy asoslan- 
gan m a’lumotlar, amaliy yo'llanm alar ishlab chiqishi, ilg‘or peda­
gogik va axborot texnologiyalarini o‘zlashtirganidan so‘ng, uni ta ’lim 
tizimiga joriy eta olishi kerak.
Bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jarayoni, jam iyat- 
ning tez o ‘zgarib borayotgan turm ush sharoiti, ta ’lim tizimiga 
ta ’sirchanlik va tezkorlik xossalarining berilishini, ya’ni ijtimoiy va

iqlisodiy taraqqiyot talablariga javob berish, shaxs qobiliyati va is- 
te ’dodini hisobga olish imkoniyat va shart-sharoitlarini yaratishni 
taqozo etadi.
0 ‘quv-tarbiya dasturlarining ta ’sirchanligi va tezkorligini ta ’- 
minlash ta ’lim jarayonini differensiatsiyalash m uam m osi bilan uz- 
viy bog‘liq. Hozirgi sharoitda, so‘zda emas, ishda uzluksiz ta ’lim 
tizim igata’limni differensiyalash prinsip va mexanizm larini joriy 
etish kerak.
Ta'lim ni differensiatsiyalash zamonaviy t a ’lim tizimining aso­
siy xususiyatlaridan biridir. U o ‘quvchi-talabalarning shaxsiy ehti- 
yojlari, lavoqati. imkoniyatlari, qiziqishlari, kasb tanlashidan kelib 
chiqqan holda turli ko'rinishda bilim olish im koniyatini beradi.
0 ‘quv-tarbiya jarayonida qatnashuvchi barcha subyektlarning 
o bzaro samarali ta ’sirini t a ’minlovchi mexanizmlar va shart-sharoit- 
lami yuzaga keltirish zarur. Umuman olganda, ushbu tizimning barcha 
tarkibiy qismlari — oila, uzluksiz ta ’lim, mahalla, jam oat birlash- 
m alari, jam g‘arm alar mavjud. Biroq, birinchidan, ulam ing o ‘z 
ichidagi samaradorlik faoliyatini k o ‘tarish, ikkinchidan, samarali 
ta ’sirchanlik, ya’ni uzviyligi, bir-biriga cham barchas bog‘liqligidan 
kelib chiqib ulaming faoliyatini takomillashtirish lozim.
T a’lim muassasalarinmg faoliyatini ijtimoiy institutlar sifatida 
tubdan qayta ko‘rib chiqish zarur. Bunda, maktab, litsey, kollej, 
institutlarni nafaqat ilm-fan maskani, balki haqiqiy m adaniy-m a’rifiy 
markazlarga aylantirish kerak. Ular mahalla, oila, jam oat birlash- 
malari bilan yaqindan aloqada bo‘lishlari shart. Ushbu maskanlarda 
ijod qilish m hi, ijtimoiy faollik, shaxsiy ishtirok, o'zaro hamkorlik 
m uhitining yaratilishi, bir tarafdan, mustaqil fikr yurituvchi shaxsni 
tarbiyalashga, ikkinchi tarafdan, yangi ijtimoiy m uhit, tafakkur- 
ning shakllanishiga olib keladi.
Oliy ta ’lim muassasalaridagi o ‘quv-tarbiya jarayonida modulli 
ta ’lim texnologiyasi, hamkorlikda o ‘qitish texnologiyasi, didaktik 
o ‘yin texnologiyalari, m uam m oli ta ’lim texnologiyalaridan foydala­
nish yo‘llari ishlab chiqildi.
Talabalarda darslik, ilmiy-om mabop va qo‘shimcha adabiyotlar 
bilan mustaqil ishlash ko‘nikmalari, ijodiy va mustaqil fikrlashni 
rivojlantirish maqsadida modulli ta ’lim texnologiyalaridan foydala- 
niladi. M odulh ta ’lim texnologiyalarining o ‘ziga xos jih ati o ‘r- 
ganilayotgan mavzu b o ‘yicha talabalarning mustaqil va ijodiy ishla-

shiga imkon beradigan modulli dastur tuziladi. Talabalar modul 
dasturi yordamida mustaqil va ijodiy ishlab, m ashg'ulotlardan ko‘z- 
langan maqsadga erishadilar.
M odul dasturlari o ‘rganilayotgan mavzu yuzasidan talabalar 
bajarishi lozim bo‘lgan topshiriqlar, topshiriqlarni bajarish bo'yicha 
ko‘rsatmalarni o ‘zida mujassamlashtiradi. Ishlab chiqilgan dasturlar 
m azm un va niohiyatiga ko‘ra, talabalarning individual, ikkita talaba 
birgalikda va kichik guruhlarda hamkorlikda ishlashiga mo'ljallangan 
modul dasturlariga ajratiladi. M odul dasturlarning didaktik maqsa- 
didan kelib chiqib, o ‘quv-tarbiya jarayonidau o 'z o'rnida foydala­
nish yuqori samara beradi.
0 ‘quv-tarbiya jarayonida hamkorlikda o ‘qitish texnologiyasi me- 
todlaridan foydalanish h ar bir talabani kundalik qizg‘in aqliy meh- 
natga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o ‘rgatish, shaxs sifatida ong- 
li mustaqillikni tarbiyalash, talabada shaxsiy qadr-qinim at tuyg'usini 
vujudga keltirish, o 'z kuchi va qobiliyatiga bo'lgan ishonchini mus- 
tahkamlash, ta ’lim olishda m as’uliyat hissini shakllantirishni ko‘zda 
tutadi. H amkorlikda o ‘qitish texnologiyasi har bir talabaning ta ’lim 
olishdai muvaffaqiyati guruh muvaffaqiyatiga olib kelishini angla- 
gan holda muntazam va sidqidildan aqliy m ehnat qilishga, berilgan 
topshiriqlarni sifatli bajarishga, o‘quv materialini puxta o ‘zlashtinshga 
zamin tayyorlaydi.
Oliy o'quv yurtlarida olib boriladigan mashg‘uIotlarda ham kor­
likda o ‘qitish texnologiyasining guruhlarda o'qitish, zigzag yoki arra, 
kichik guruhlarda ijodiy izlanishni tashkil etish metodlaridan foy­
dalanish uchun pedagog har bir m etodning didaktik maqsadini 
anglagan holda o ‘quv topshiriqlarini tuzadi va ulardan o 'z o'rnida 
foydalanish yoMlarini belgilaydi.
Hozirgi kunda juda ko‘p metodist va pedagog olimlar «Zamonaviy 
pedagogik texnologiyalar» talaba-o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda 
ko'zlangan maqsadga erishishni to ‘la kafolatlaydi, deb qaralmoqda. 
T o ‘g‘ri, zamonaviy texnologiyalar yordamida ishlab chiqarishda 
boshqaruvchidan katta kuch talab qilinmaydi. Maxsus texnologiya- 
ning o ‘zi qo‘yiIgan maqsadga to'la erishishni kafolatlaydi. Ammo bu 
nazariyani pedagogik texnoIogiyadato‘laligicha qabul qilib boMmaydi, 
chunki bunda obyekt shaxs bo'lib, uning ongi taklif qilinayotgan 
texnologiyani toialigiclia qabul qila olmaydi, aksincha uni inkor 
qilishi mumkin. Shuning uchun ham zamonaviy pedagogik tex-

nologiyaiarni ta'limjarayoniga kiritishda uning boshqaruvchisi bo‘lgan 
pedagog ko’zlangan maqsadga erishishning bosh kafolatchisibo‘ladi. 
Demak, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni uning asosiy negizi 
b o ‘lgan axborotlar texnologiyasini ta ’lim tizimiga joriy etishda 
uning boshqaruvchisi bo‘lmish pedagogning tayyorgarlik darajasini 
birinchi o ‘rinda hal qilish bugungi kun «Pedagogika» fanining eng 
dolzarb m uam m olaridan biriga aylandi.
Oliy ta ’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o'quv ja ra­
yoniga joriy etish ko‘lamini kengaytirish, bu yo‘nalishda ilg‘or peda­
gogik tajribalarni tatbiq etish, har bir fan b o ‘yicha bu sohada aniq 
rejalarni tuzish va amalga oshirish; darslik, o ‘quv qo‘llanma, dastur, 
m a'ruza matnlarini tayyorlash, ilmiy-metodik ishlarda, o ‘quv-tarbiya 
jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarini keng joriy etishni 
rivojlantirish, ularni axborot vositalari bilan ta ’minlash ham da kom- 
munikatsion tarmoqlarga bog‘lash eng muhim vazifa hisoblanadi.
Umuman olganda, oliy ta ’lim tizimida faoUyat ko‘rsatayotgan har 
bir pedagog quyidagi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni, ya’ni:
- zamonaviy pedagogik texnologiyalarning ilmiy-nazariy asoslari;
- pedagogik texnologiyalar konsepsiyasining rivojlanish tarixi;
- ta'lim jarayoniga texnologik yondashish haqida tasavvurga ega 
bo‘lish;
- pedagogik texnologiyalarning didaktik qonuniyatlarini;
- o'qitiladigan fanga tegishli ilg‘or o ‘qitish texnologiyalarini;
- didaktik jarayonni m a’lum vaqt chegarasida loyihalanishi;
- o ‘qitishning faol m etodlarini bilish va qoMlay olish;
- uy vazifalarini maqsadli, taslixisli va aniq o'quv element turi 
tarzida berish, texnologiya loyihalarining mantiqiy tuzilmasi, kor- 
reksiyasi;
- o ‘quv maqsadlari tavsiyanomasini ishlab chiqish;
- test topshiriqlarini talaba faoliyat darajalariga mos holda tuzish 
bo'yicha ko'nikmalarga eg ab o ‘lish sharti;
- internet kompyuter tarm og‘idan foydalanish;
- o ‘quv jarayoniga elektron pochtadan foydalanish b o ‘yicha 
ko‘nikmalarga ega bo‘lish;
- reyting nazorati va talabalarning bilimlarini obyektiv baholashni 
bilishi kerak.
Bugungi kunda respublikamizda oliy ta 'lim tizim i yangi rivojla- 
nish pog‘onasiga ko‘tarildi: ikki bosqichli ta ’lim — bakalavriat va

magistratura faoliyat ko‘rsata boshladi; davlat ta'lim standartlari ishlab 
chiqildi; talabalarning mustaqil ta ’lim olishini yakka tarlibda amalga 
oshirish joriy etilyapti, ta ’lim m azm unida fan va ishlab chiqarish 
integratsiyasi o ‘z aksini tobora k o ‘p ro q topm oqda; professor- 
o'qituvchilarning kasbiy m ahoratini oshirishga e ’tibor kuchaytiril- 
ganligi alohida tahsinga loyiq.
T a’lim-tarbiyaviy jarayonni rivojlangan davlatlar tajribalari aso­
sida takomillashtirish, uning ishtirokchilari - o ‘qituvchi va talaba- 
magistr faoliyatini «subyekt-subyekt» imkoniyatlari asosida tashkil 
etish zarurati bugun barcha oliy o ‘quv yurtlarida pedagogika va psixo- 
logiya fanlarini o ‘quv rejasiga kiritish lozimligini isbotladi. Endigi 
vazifa esa, bu fanlarni o ‘qitishga alohida e’tibor qaratish, pedagogik 
faoliyatning siru sinoatlarini tadqiq qilish asosida amaliy xulosalar- 
ni qo‘lga kiritishdir.
Respublikada shaxs manfaati va ta ’lim ustuvorligi e ’tiro f etilgan 
bir davrda pedagogika fani erkin shaxsni shakllantirish qonuniyat- 
lari, yoshlar shaxsini hayotga moslashtirishning shakl va metodlari, 
m azm uni vaprinsiplarini o ‘rganadi.Endilikdapedagogikao‘z pred- 
m eti, fanlar bilan aloqasi, pedagogik bilimlar tizim i va ulam ing 
mantiqiy tuzilmasi, nazariy pedagogik bilimlarni tarbiyaga, ta ’lim 
amaliyotiga qo‘llash masalalariga doir m uam m olarni qaytadan yan­
gicha talqinda q o ‘ymoqda. Demak, pedagogikada tadqiqotlarning 
dolzarbligi, bir tom ondan, jamiyat ehtiyoji — o ‘quv-tarbiya tizim i­
ni yanada rivojlantirish bilan, boshqa tom ondan esa, pedagogik bi- 
limlarning yangilanish va rivojlanish darajasi bilan belgilanar ekan.

Download 6,99 Mb.