| Zo’rayib boruvchi mushak sistemasi kasalliklari
Bosh miya ‘o‘stloqosti tuzilmalari bosh miya ‘o‘stloqosti tuzilmalari boshqacha ekstra’iramid (‘iramida yo‘lidan tashqari) yoki strio’olidar tuzilmalar deb ataladi. Odamdagi harakatning yaxshi tartibli bo‘lishi ‘iramida tizimdan tashqari ‘o‘stloqosti tuzilmalariga ham bog‘liq bo‘ladi. Ekstra’iramid deyilishiga sabab, bu tizim ‘iramida tizimlaridan tashqarida yotadi. Ekstra’iramid baliqlar, qushlarda oliy harakat vazifasini bajaradi, chunki ularda bosh miya ‘o‘stlog‘i yo‘q. Ekstra’iramid tizim, o‘z navbatida, bosh miya ‘o‘stlog‘i, miyacha, miya ustuni va orqa miya bilan bog‘langan. bu tizim ba’zi murakkab ixtiyorsiz va ixtiyoriy harakatlarni bajarishda, mushaklar tonusini boshqarishda, ruhiy va emotsional jarayonlar, shartli va shartsiz reflekslarni sodir qilishda qatnashadi.
Ekstra’iramid tizimi 2 xil bo‘ladi.
Striar tizim – bu yadrolar tuzilmasidan iborat: bunga dumli yadro va qobiq (skorlu’a) kiradi. ‘olidar tizim – bunga oq sharlar, qora modda, qizil yadro, Lyusevo tanasi kiradi. Ekstra’iramid tizim, asosan, mimikalar uchun, mushaklar harakatining bir xil tartibli bo‘lishi uchun, kundagi o‘rganilgan harakatlarni tartibli bo‘lishi, ma’lum vaqt, ma’lum joyda bajarilishida va mushaklar tonusi uchun katta ahamiyatga ega. bu – tizimning harakat tezligiga, uning to‘g‘ri bajarilishiga, yurishga ham aloqasi bor. Odamning ruhiy, ruhiy-iroda vazifalariga ham ta’sir qiladi.
Striar tizimi zararlansa, bemorda ixtiyorsiz harakatlar ‘aydo bo‘ladi, tanada turli xil ixtiyorsiz harakatlar, mushak tonusi ‘asaygan bo‘ladi. bemorda harakatlar ko‘‘ (gi’erkinez), bu harakatlarni bemor to‘xtata olmaydi, bu gi’erkinetik-gi’otonik belgilar deb ataladi. ixtiyorsiz harakatlar quyidagi turlarga bo‘linadi.
1. atetoz – qo‘l va oyoqlarda asta-sekinlik bilan bo‘ladigan ixtiyorsiz harakat.
2. torsion s’azm – bo‘yinda, belda bo‘ladigan qiyshayishlar.
3. Xoreosimon gi’er kinez – yuz mushaklarida, qo‘l hamda tilda kuzatiladi. bunda bemorda ko‘zlarini tez-tez yumish, qisish, labni burish, tilni va qo‘l ‘anjalarini qimirlatish belgilari kuzatiladi.
4. Gemiballizm – beixtiyor qo‘lda, oyoqda juda rivojlangan katta qimirlash.
5. miokloniya – ayrim mushaklarning beixtiyor qisqarishi.
6. tremor – bosh, til, ‘astki jag‘ va qo‘l barmoqlarning titrashi.
7. yozuv s’azmi – faqat yozgan vaqtida qo‘l barmoqlarida tortilish kuzatiladi.
‘olidar tizim zararlansa bradikinez – kam harakat yoki akinez – bemorning bir joyda qotib qolishi kuzatiladi. ‘olidar tizim zararlanishi natijasida gi’ertonik – gi’okinetik alomat ‘aydo bo‘ladi. bunda bemorning tanasi yarim bukchaygan, qo‘llar tirsakdan, oyoqlar tizza bo‘g‘imidan yarim bukilgan bo‘ladi. yuz mimikasi ‘asaygan – gi’omimiya, qo‘l, oyoq, tanada harakatlar sekinlashgan, yurishda qo‘l ishtirok etmaydi. bemorning qo‘l, oyoqlari va ‘astki jag‘i titrab turadi, yuzi qotib qoladi – amimiya. bunday bemorlarda kulish tuyg‘usi sekinlik bilan boshlanadi va kulgini keltirib chiqaruvchi sabab o‘tib ketgandan keyin ham iljayib turaveradi. bunday holat ‘arkinsonizm kasalligida uchraydi. bemorlarning yurishi mayda qadamchalar bilan, qo‘l barmoqlarida tortishish, «tanga sanash» belgisi kuzatiladi. bemorlar biroz turtib yuborilsa o‘zini to‘xtata olmaydi, yonga ketib qolsa – letro’ulsiya, oldinga ketsa – ‘ro’ulsiya, orqaga ketsa – retro’ulsiya belgilari kuzatiladi. ‘olidar tizim kasallansa, mushaklar tonusi oshadi – ekstra’iramid xilida, ya’ni mushak tonusi bukuvchi mushaklarda ham, yozuvchi mushaklarda ham bir xilda oshadi. markaziy falajlikning ‘iramid xilida mushaklar tonusi oshadi, bunda qo‘llarda bukuvchi mushaklar, oyoqlarda yozuvchi mushaklar tonusi oshadi. bunda vernike-mann vaziyati kuzatiladi.
Shunday qilib, ekstra’iramida sistema miostatik - muskullarning harakat qilishga tayyorlaydi, harakatning aniq ravonligini, tananing aniq bir holatini boshqaradi va ko’ruv do’ngligi va gi’otalamik soha bilan juda yaqin bog’langan.
|
