Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarning navbatchilik
qilishi.
Navbatchilik kundalik m ehnatning bir turi sifatida, bo
lalar mehnat mashg‘ulotlarida tegishli mehnat jarayonlarini ba-
jarishnibilib olganlaridan keyinjoriy etiladi. Navbatchilik vaq-
tida bolalarning mustaqil mehnat faoliyati takomillashadi. Nav-
batchining ishi kattalarga yordam berishga, bolalar ehtiyojini qon-
dirishga qaratilgan bo‘ladi. Navbatchilik vaqtida bolalarda top-
shirilgan ish uchun mas’uliyat, odamlarga nisbatan g‘amxo‘rlik
qilish, mehnat vazifalarini bajara olish odati tarkib topadi. Nav
batchilik turlari «МТМ ta ’lim-tarbiya dasturi»da belgilab be
rilgan bo‘lib, bularga oshxonada, tabiat burchagida, mashg‘ulot-
larda navbatchilik qilish turlari kiradi.
Oshxonada navbatchilik o‘rta guruhda yil boshidan, mashg‘u-
lotlarda navbatchilik o ‘rta guruhda yilning ikkinchi yarmidan,
tabiat burchagidagi navbatchilik katta guruhda joriy etiladi.
M ehnat bolalarga quvonch bag‘ishlaydigan qilib rejalashtiri-
lishi, u m a’lum izchillik bilan amalga oshirilib borishi, vaqti bo
lalar yoshiga qarab to ‘g‘ri belgilanishi kerak: kichik yoshli bolalar
uchun 10—12 daqiqa, katta guruh bolalari uchun 15—20 da-
qiqa mehnat qilish maqbul hisoblanadi.
10.3. Maktabgacha yoshdagi bolalarni uyidagi
mehnatga o‘rgatish
Maktabgacha yoshdagi bola serharakat, sepg‘ayrat bo‘lib, u
o ‘zini o ‘rab olgan dunyoni tezroq bilishga intiladi. Bolaning ha-
rakatchanligi, har narsani bilishga qiziqishi, havaskorligi va mus
taqil ish qilishga intilishi maktabgacha yoshdagi bolaning xarak-
terli xususiyatlaridandir. Bu xususiyatlar, awalo, bolaning o‘yin-
larida aks etadi. Bolaning tashqi dunyoga bo‘lgan munosabati
o‘yinlarda o‘z ifodasini topadi. 0 ‘yin bolaning jismoniy rivojla
nishi uchun ham zarur.
Bolalar o‘z o‘yinlarida atrofdagi hayotni aks ettiradilar. Mak
tabgacha yoshdagi bolalarda atrofdagi buyumlami sezish va idrok
qilish bilan juda ko‘p aniq tasawurlar paydo bo‘ladi. Bu yoshdagi
bolalarning fikrlashi juda konkretdir. Ular o'zlarining o‘yinlarida
kattalarga taqlid qilishni yaxshi ko‘radilar. Masalan, o‘g‘il bolalar
103
ko‘pchilik vaqtda askarlarga taqlid qilib, dushman ustidan g‘alaba
qozonishni o‘zlariga o‘yin qilib olsalar, qiz bolalar ko‘pincha qo‘-
g‘irchoq o‘ynaydilar hamda o ‘z o‘yinlarida uy-ro‘zg‘or tutishga
tegishli hamma ishni qiladilar: uy yig‘ishtirish, ovqat pishirish,
bolalarini uxlatish, ularni kiyintirish, ovqatlantirish, kinoga olib
borish va hokazolar. Maktabgacha yoshdagi bolalaming o'yinlarida
ba’zan ularning kasblarga bo‘lgan qiziqishlari ham namoyon bo‘-
ladi. Masalan, oiladagi beshta boladan to ‘rttalasi oq xalat kiygan
shifokomi ko‘rishi bilan onasining pinjiga kirib, qo‘rqib yig‘la-
salar, onasi bergan dorini ichmasalar, beshinchi qiz dorini gap-
so‘zsiz ichadi, chunki u ko‘p vaqt «doktor opa» bo‘lib o‘ynagan.
U o‘z opa-singillariga cho‘pdan yasalgan termometrni qo‘yib,
ularning issig‘ini o‘lchagan, gugurt bilan «ukol» qilgan. Bolalar
maktab-maktab o ‘yinini yaxshi ko‘radilar, har xil ro‘znoma,
kitoblami ko‘tarib «maktabga» keladilar, «o‘qituvchi»ning gapla-
rini diqqat bilan tinglaydilar.
Ba’zan bolaning stulini yerga yotqizib, uni avtomashina qilib
haydaganini, mashina yurg‘izishdagi qoidalami amalga oshirishga
harakat qilayotganini ko‘rish mumkin. Bola o‘yinchoqlarini bir
burchakka tartib bilan terib qo‘yadi, qo‘g‘irchoqlarini joy-joyiga
o‘tqazadi, mashinasiga yuk yuklaydi yoki yukni tushiradi, qumdan
«shirinlik» pishiradi, «muzqaymoq» qiladi, uy-joy yasaydi. Bola
mehnat o‘yini bilan chegaralanib qolmaydi. U o‘ziga sotib olib
berilgan o‘yinchoqlardan tashqari qo‘liga tushgan har bir narsani
to ‘plab boradi. Masalan, konfet qog‘ozlari, gugurt, charm, sigaret
qutilari, daraxt barglari, mix, sim, ip g‘altaklarni to ‘playdi va
ulami o‘z o‘yinida qo‘llab, o‘zining qurilish ishlarida ishlatadi.
Bolalar to ‘p-to‘p bo‘lib o‘ynaganlarida rahbar bo‘lishni, hammasi
faqat insoniy, «yaxshi» rolni o ‘ynashni va albatta, g‘alaba
qozonishni istaydilar.
Ko‘pgina yirik pedagoglar o‘yinni mehnatga tayyorgarlik ko‘-
rish, deb hisoblaydilar. A.S. Makarenko: «Bola o ‘yinda qanday
bo‘lsa, katta bo'lganida ishda ham ko‘p jihatdan shunday bo‘-
ladi», deydi. Buyuk pedagogning aytishi bo‘yicha, yaxshi o‘yin
yaxshi ishga o‘xshaydi, har bir yaxshi
0
‘yinning birinchi xususiyati
ishchanlik va fikmi zo‘r berib ishlatishdir.
0 ‘yin bolani quvontiradi, yaxshi ish ham xuddi ana shunday
shodlik beradi. Ishdagi javobgarlik qanchalik katta bo‘Isa, o‘yindagi
javobgarlik ham bamisoli shundaydir. Bu ayniqsa, bolalaming ko‘p-
chilik bo‘lib, jamoa bo‘lib o‘ynaydigan o‘yinlariga ko‘proq taalluqlidir.
104
Shuni ham aytish kerakki, tarbiyachilar, ota-onalar bolalar
ning o‘yinlarini tashkil qilganda va o‘tkazganda ularga
0
‘yinchoq-
lar olib bergarida «hech kimga berma» demasliklari kerak, chunki
biz faqat o‘zimiznigina deyuvchi xudbinlami emas, balki jamoa
a’zosini tarbiyalashimiz kerak.
Bolalar o‘yini bilan bolalar mehnatining o‘zaro uzviy aloqasi
bo‘lib, o‘yin bolalar yoshiga organik bog‘langan faoliyatdir. Bu
to ‘g‘rida Maksim Gorkiy: «Bola uch yoshgacha ko‘ngil ochadigan
o‘yinlarni istaydi, uning istagi biologik jihatdan qonuniydir.
U o‘ynashni xohlaydi, u hamma o‘yinlami o‘ynaydi va o‘z atro-
fidagi dunyoni hammadan ko‘ra o‘yinda, o‘yin orqali yaxshi va
osonroq biladi, taniydi», deb yozgan edi.
0 ‘yinda bolalarning moyilligi va qiziqishlari, atrofdagi hayotga
bo‘lgan munosabatlari aniq ko‘rinadi. Xullas, o ‘yin bolalami ta-
raqqiy ettirishning eng muhim vositalaridan biridir. Shuning
uchun mohir tarbiyachilar, ota-onalar tomonidan ustalik bilan
yaxshi tashkil etilgan o‘yin bolalami aqliy, jismoniy va axloqiy
jihatdan to ‘g‘ri tarbiyalashga yordam beradi va shu bilan ularni
hayotga, amaliy faoliyatga tayyorlaydi.
2—3 yashar bolada hamma ishni «o‘zi» bajarishga intilish katta.
Uning har bir narsani o‘zi olishiga, har bir ishni o‘zi qilishiga
intilishi, tabiiydir. Uni hech kirn majbur qilmaydi, lekin qilgan
ishining samarasi uni xursand qiladi. Demak, shunday ekan, ota-
onalar bolalarni yoshligidanoq mehnat qilishga psixologik jihatdan
tayyorlab borishlari kerak.
Awalo, bolani o‘ziga o‘zi xizmat qilishga o‘rgatish kerak. Chunki
bolaning ishni o‘zi qilishiga bo‘lgan qiziqishi asta-sekin oilada
tarbiyalanadi. Ota-onaning talabi bo‘yicha, bola o‘zining kiyim-
kechaklarini kiyadi, yuvinadi. Agar 2—3 yashar bolaga kiyinish va
yuvinishni o‘rgatmasdan, uni o‘ziga qo‘yib bersangiz, u bu ishni
«mustaqil» bajaradi: paypog‘ining tovonini albatta oyog‘ining yuziga
qilib kiyadi, tugmasini qo‘shni tugma teshigiga taqib qo‘yadi,
botinkalarini poyma-poy kiyadi. Yuz yuvishda esa, faqat ho‘l
qo‘llari bilan yuzini ishqalab, uni tozalash bir yoqda tursin,
aksincha, iflos qilib qo‘yadi. Shu bilan birga bola o‘z ishini bajarib
bo‘lgandan keyin jismonan ham, m a’nan ham charchaydi, aft-
basharasi kulgili, o‘zi beso‘naqay bo‘ladi. Sababi: bolada mana shu
ishlami bajarish iqtidori va ko‘nikmasi yo‘q.
Ba’zi ota-onalar bolalarini bironta ishni bajarishda beso‘na-
qayligini, ishni tez bajara olmasligini ko‘rib, bolalariga ish top-
105
shirmaydilar yoki topshirgan taqdirda ham «bolaga ish buyur,
ketidan o ‘zing yugur» maqoliga asoslamb, ishm о ‘/lari ado qilib
qo‘yaqolishadi. Natijada bola kundan kunga m ehnat qilishdan
uzoqlashadi yoki qilayotgan ishini oxirigacha yetkazmasdan
«oyimning o‘zlari qilib oladilar» deb tinchib, doim o biror ki-
shining yordamiga tayanib, shunga o‘rganib o‘sadi.
Ota-onalar tarbiyachilar, oila a’zolan bolalar oldiga yangi va
yangi vazifalar qo'yib («botinkangni kiy», «hovlinitig m a’lum bir
ioyini supur» singari vazifalami topshirib), ishm bajarishni o‘r-
gatib tushuntirib va asosan ishni bajarish tartibini shoshilmas-
dan ’ba’zan bir necha mapta takrorlab k o ‘rsatishlari lozim. Bolani
mehnatga o‘rgatishda ota-onalar uni hurm at qilm og‘i kerak. Bo
laning qilgan nojo‘ya ishi ustidan kulmasdan, u n i masxara qil-
masdan jerkib bermasdati, aksincha, uning mehnatidagi kichki-
nagina b o ‘lsa ham muvaffaqiyatni ko‘ra bilishlan kerak. Shu bilan
birga ota-onalar birorta ish qilayotganlarida bolalanga tez-tez mu-
roiaat ailib ularning kuchiga yarasha topshm q berib turishlari,
<<ггюпёа yordam ber>>, deb murojaat qilishlari yaxshi natija beradi.
Bolalar o ‘zlariga nisbatan qilingan m an a shunday murojaatm
jon-u dili bilan bajaradilar. Masalan, 4 yashar bola o ‘zining o‘ym-
choqlari turgan burchagini o‘zi yig‘ishtira oladi.
Maktabgacha yoshdagi bolani o‘ziga о zi xizm at qilishidan
tashqari uy uchun foydali bo£lgan m ehnatga ham o^rgatish kerak.
Bola ota-onalar rahbarligida o‘z yoshiga, kuchiga yarasha asta-
sekin oddiy yengil, ammo foydali m ehnatm bajanshni o‘rganadi.
Bunda, birinchi navbatda, oiladagi kattalar shaxsiy namunasinmg
ahamiyati beqiyos.
,
.
.
Ikki yashar
| 