boshqaruvning texnik vositalari, axborot texnologiyalari, shaxsiy kompyuterlardan foydalanish; —
mehnatni rag'batlantirish. Mamlakatimizda keyinchalik (70-yillarning boshlarida) BMITQ
rivojlanish tendensiyalarini aks ettiruvchi «tashkiliy loyihalashtirish» tushunchasi paydo bolgan.
Tashkiliy loyihalashtirish bu boshqaruv mehnatini boshqaruv apparati ishi samaradorligini oshirish
maqsadida MITQ talablari va zamonaviy tashkiliy hamda hisoblash texnika bazasida
oqilonalashtirish loyihalarini ishlab chiqish va tatbiq etish jarayonidir. Tashkiliy loyihalashtirishni
quyidagi asosiy yo‘nalishlari bo'yicha amalga oshirish taklif etilgan: — boshqaruv apparati ning
tashkiliy va vazifaviy
tuzilishini oqilonalashtirish; — ishlarning asosiy va eng ommaviy turlarini
bajarish texnologiyasi, mehnat sharoitlari va xodimlarning ish vaqtidan foydalanishni
oqilonalashtirish; — boshqaruvning ushbu apparati faoliyatini hujjatlashtirish va hujjatlar bilan
ta’minlashni oqilonalashtirish; — boshqaruv apparatini tashkiliy va hisoblash texnikasi bilan
jihozlanganligini oshirish va xodimlar mehnatini avtomatlashtirish. Xorijda boshqaruv mehnatini
takomillashtirish (oqilonalashtirish) jarayonini ta’riflovchi bir qator atamalar qollaniladi. Masalan,
AQSHda «Tizimlar va usullar», «Tizimli loyihalashtirish», «Biznes jarayonlarning reinjiniringi»,
Buyuk Britaniyada «Ishni tadqiq qilish» va «Tashkil etish va usullar» atamalaridan foydalaniladi.
Mamlakatimizda xorijga nisbatan yaqinda, boshqaruv jarayonlarini takomillashtirish zaruriati, ya’ni
XX asr 50-yillar oxiri va 60-yillarning boshida vujudga kelgan. Xorijiy mualliflar «ma’muriy
boshqaruvdagi inqilobni» boshqaruv apparati va unga xarajatlarning o‘sishi, ma’muriy (idora)
ishining hajmlari o‘sishi, korxonalarda boshqaruv vazifalarining yangi turlari (reklama faoliyati,
ijtimoiy sug‘urta, jamoatchilik bilan aloqalar va h.k.) paydo bo‘lishi, axborot va hujjatlar aylanishi
hajmlari keskin o‘sishi va natijada boshqaruv mehnatini aniq tashkil etish, boshqaruv jarayonlarini
oqilonalashtirish, ya’ni boshqaruv faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha majmuaviy harakatlar
zarurligi bilan boglaydilar. Rahbar, mutaxassis ishini oqilona tashkil
etish barcha bajarilayotgan
ishlarni hisobga olish, o‘z ish vaqti ustidan mantazam ravishda nazorat qilish, ish vaqti xarajatlari
tuzilishini o‘rganishni taqozo qiladi. Bu ish vaqtidan foydalanishni tahlil qilish, shaxsiy ish va
boshqaruv xodimlari mehnatini ilmiy tashkil etish bo‘yicha tadbirlarning asoslangan rejalarini
tuzishga imkon beradi. Rahbarlar va mutaxassislar mehnatining mazmuni va ish vaqti xarajatlarining
tuzilishini o‘rganish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin: — anketali va og‘zaki
so‘rovlar, u xodimni uning mehnati qanchalik oqilona tashkil etilganligi haqidagi fikrini o‘rganish
maqsadida o‘tkaziladi: xodimning nuqtayi nazaridan uning vazifasi aniq belgilab berilganmi, unga
o‘z vazifasiga taalluqli bo‘lmagan ishlarni bajarishga to‘g‘ri kelganmi (qanday va qancha vaqtda),
uning ishi rejalashtiriladimi va rejadan tashqari ishlarning salmogl qanday, ish vaqtini yo‘qotilishlari
bormi (ularning miqdori, sabablari), ishda mexanizatsiya va tashkiliy texnikaning vositalari
qo‘llaniladimi (ulardan foydalanish), xodimning ish joyini tashkil etilishi
va mehnat sharoitlari
qanoatlantiradimi va nihoyat, xodimda mehnatni tashkil etishni takomillashtirish va samaradorligini
oshirish bo‘yicha takliflar bormi; - ish vaqtining suratini olish, u kuzatishlarining rejalashtirilgan
davri davomida uning xarajatlari tizimini belgilash uchun qollaniladi. Bunda ish vaqti sarflanishini
olganish, vaqtning barcha istisnosiz sarflanishini, ularning haqiqiy izchilligini
tartibda kuzatish va
olchash yo‘li bilan o‘tkaziladi. Ish vaqtini suratga olish maxsus ajratilgan shaxs tomonidan olkaziladi,
u yoppasiga (ya’ni, butun ish kuni davomida) yoki tanlovli bolishi mumkin. Keyingi holda ish vaqtini
alohida vazifalar (ish turlari) bo'yicha, shu jumladan takrorlanuvchilar hamda ishning alohida
davralari (davrlari) bo‘yicha olganiladi; - ish vaqtini o‘zini o‘zi suratga olishda ish vaqtini
sarflanishini hisobga olish bevosita MITQ xizmatlari rahbarligi ostida ishlovchilar tomonidan amalga
oshiriladi. U o‘zini o‘zi suratga olishning maxsus varaqchalari yordamida olib boriladi, unda barcha
bajariladigan ishlar yoki soatning ma’lum qismini tashkil qiluvchi qayd etilgan oraliqlardagi
tanaffuslar ro‘yxatga olinadi;
- bir zumli kuzatishlar usuli, turli toifali MTX va xizmatchilar
mehnatining mazmuni va ish vaqtining sarflanishini olganish uchun qollaniladi. — Kuzatishlarni
o‘tkazish tamoyili va uslubiyoti ishchilar mehnati sarflanishini o‘rganish kabidir, faqat ba’zi bir
xususiyatlar mavjud. MTX va mutaxassislar mehnatiga nisbatan qayd etish payti deb kuzatiluvchini
kuzatuvchi nazar doirasiga tushgan paytini hisoblash kerak. Xodim ish joyida yo‘q bo‘lganda
kuzatuvchi uni yo‘q boMganligi sabablari haqidagi ma’lumotlarini qayd daftarida qilingan yozuvi
bo‘yicha olishi mumkin. Mehnatning mazmuni va vaqtni sarflanishi tuzilishini o‘rganishning har bir
usulini ma’lum sharoitlar uchun qo‘llash mumkin, u tegishli afzalliklar va kamchiliklarga ega.
