2 .6 .-r a s m . S h in a p r o te k to r in in g r a s m la r i:
a - b - y e n g il a v to m o b illa r u c h u n ; d - j - y u k a v to m o b illa r i u c h u n .
Hashish koeffitsiyenti qiymatining katta kichikligiga shina
protektorining rasmi (naqshi) ham ta ’sir etadi. Yengil avtomo-
billarning shinasi mayda naqshli bo ‘lgani uchun qattiq yoMlarda
yaxshi tishlashadi. Yuk avtomobillarida shina protektori (2.6-
rasm) yirik naqshli bo‘lgani u chun avtomobilning y o ‘l t o ‘siq-
176
laridan o ‘ta olish qobiliyati oshadi. Ekspluatatsiya davrida
protektor yeyiladi va shinaning ilashish qobiliyati kamayadi.
Ilashish koeffitsiyentining qiymatiga ekspluatatsion omillar katta
ta ’sir ko‘rsatadi. 2.7-rasmda turli y o‘l sharoitlari uchun cp ning
grafigi tasvirlangan (tutash chiziqlar quruq, uzuq chiziqlar esa
ho‘l asfaltbeton yo‘lga taalluqlidir). Shinadagi ichki bosim P in in g
oshishi natijasida (2.7-rasm, a) ilashish koeffitsiyenti awal oshadi,
keyin esa kamayib boradi. cp ning maksimal qiymati shu shina
uchun tavsiya etilgan bosimga to ‘g‘ri keladi. Harakat tezligi oshishi
bilan (2.7-rasm, b) ilashish koeffitsiyentining qiymati awal oshadi,
keyin bir tekis kamayib boradi. (p ning maksimal qiymati 3—7
km/soat tezlikka to ‘g‘ri keladi. Ilashish koeffitsiyenti bilan vertikal
(tik) kuch o ‘rtasidagi munosabat to ‘g‘ri chiziqqa yaqin bo ‘lib,
(2.7-rasm, d) og‘irlik oshishi bilan cp ning qiymati kamayadi.
Amaliy hisobda (p ning 2.2-jadvalda keltirilgan o ‘rta qiymatlaridan
foydalaniladi.
Shina va yo‘lning ilashishi harakat xavfsizligi uchun katta
ahamiyatga ega. Ilashish koeffitsiyentining yetarli b o ‘lmasligi
0,8
Vx
0,7
0,6
/
V
^ —
4
/
N
\
X
>
•
0,6
0
0,2
0,4 Psfj MPa 0
10 Va km/soat
0,7
0,6
У
У
ч
X
X
X
X
0
200
400
600 Pz kG
2 - Q o d i r o v , S . M .
177
2 . 7.-ra sm . Ila s h is h
k o e f f its iy e n tig a h a r xil
o m illa rn in g t a ’s iri.
ko‘pincha avariyalarga sabab b o‘ladi. Statistika m a ’lumotlariga
ko‘ra avtomobil yo‘l baxtsiz hodisalarining 16 foizi yilning
namgarchilik davriga to ‘g‘ri keladi, ya’ni ilashish koeffitsiyen
tining kichikligi natijasida sodir b o ‘ladi. Avtomobil doimiy
harakat qilishi uchun uning tortish kuchi bilan yo ‘lning jami
qarshilik kuchi
o ‘rtasida quyidagi tengsizlik mavjud b o‘lishi
kerak:
Pk * P ,
(
1 0
)
Lekin bu shartning bajarilishi avtomobilning harakat qilishi
uchun yetarli emas, chunki g‘ildirak bilan y o ‘l o ‘rtasida ilashish
kuchi ham mavjud bo ‘lishi kerak, y a ’ni:
p ^ p ,
d o
Demak, avtomobil sirpanmasdan, shataksiramasdan hara-
katlanishi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak:
P > P > P
(12)
Ф
A:
v
x
^
2 . 2 - j a d v a l
Y o ‘ln in g tip i va
h o lati
Ila sh is h
k o e ffits iy e n ti
Y o ‘In in g tip i va
h o la ti
Ila sh is h
k o e ffits iy e n ti
h a m m a
tipdagi q a ttiq
y o ‘Uar:
q u ru q v a to z a ...
h o 'l va iflos...
q o r b ila n q o p -
la n g a n ...
m u z la g a n ...
0 ,6 ...0 ,8
0 ,3 ...0 ,5
0 ,2 ...0 ,4
0 ,1 5 ...0 ,3
te k is m u z ...
tu p ro q li y o ‘l:
q u ru q ...
n a m la n g a n ...
b a h o r p a y tid a ...
qum :
q u ru q ...
n a m la n g a n ...
s o c h ila d ig a n q o r...
0 ,0 5 ...0 ,1 5
0 ,5 ...0 ,6
0 ,3 ...0 ,4
0 ,1 5 ...0 ,3
0 ,2 ...0 ,3
0 ,4 ...0 ,5
0 ,1 ...0 ,2
2.6. G ^L D IR A K N IN G AYLANMA - ILGARJLAMA
HARAKATIGA (G ‘IL D IR A S H IG A )
Q A R S H IL IK K U C H I
Masalani hal etishni soddalashtirish uchun elastik g‘ildirak
deformatsiyalanmaydigan yo‘lda harakat qiladi, ya’ni yo‘lning
deformatsiyasi g‘ildirak deformatsiyasiga nisbatan hisobga
olmaslik darajada kichik deb hisoblanadi. G ‘ildirak aylanib
178
harakat qilganda u ning elastik shinasi deform atsiyalanib,
yo‘lning m a ’lum yuzasiga ta ’sir qiladi. Yo‘l esa aks ta ’sir ko‘r-
satib, elementar kuchlar bilan qarshilik qiladi. Kontakt yuza-
sidagi elem entar kuchlarning teng ta ’sir etuvchisi, yo ‘lning
g‘ildirakka reaksiyasi Zk bilan belgilanadi. Shunday qilib, yo ‘l
g‘ildirakning harakatiga qarshilik ko‘rsatadi. Bu qarshilik shi
naning y o ‘lda g‘ildirash gisterezisiga, g ‘ildirak izini hosil
qilishga, shinaning y o‘lga ishqalanishiga, g‘ildirak gupcha-
gidagi podshipniklar qarshiligi va g‘ildirakning aylanishiga
havoning qarshiligini yengishga sarflangan energiyadir.
2.8-rasm, a da ko‘rsatilganidek, g‘ildirakka G* og‘irlik kuchi
t a ’sir etsin, lekin ilgarilama harak atd a b o ‘lmasin ( Vk =
0
,
7777777777,
777777777
777777777777,
2.8-rasm . A ylanm a-
ilg a rila m a h a r a k a t
q ila y o tg a n (b ) va
h a ra k a tla n m a y o tg a n
( a ) g N Id irak lar.
со* = 0) deb faraz qilamiz. S h inaning deformatsiyalanishi
natijasida hosil bo ‘lgan reaksiya Zk g‘ildirak simmetriya o ‘qi
b o ‘ylab G*ga qarama-qarshi yo ‘naladi. Agar g‘ildirak og‘irlik
kuchi
G k
va itaruvchi kuch P t a ’sirida harakat qilsa, elem entar
reaksiyalarning teng t a ’sir etuvchisi Zk simmetriya o ‘qidan a
masofaga harakat yo ‘nalishi b o ‘ylab siljiydi (
2
.
8
-rasm , b).
G ‘ildirakka t a ’sir etuvchi kuchlarning О nuqtaga nisbatan
muvozanat sharti quyidagicha b o ‘ladi:
I M 0 = 0;
z* • я - X * . r* = 0;
rk
Xk reaksiyasi g‘ildirakning gNldirashiga qarshilik kuchi
b o ‘lib, Pjk bilan belgilanadi.
^ = Zt - /
(13)
Pjk kuchning Zk ga yoki a ning r* ga nisbati aylanm a-
ilgarilama harakatga (g‘ildirashiga) qarshilik koeffitsiyenti/deb
ataladi va u quyidagicha hisoblanadi:
| 