IIb o b . HARAKATDAGIAVTOM OBILGA TA’SIR
ETUVCHI K UCH VA M O M EN TLAR
2 .1 . AV TO M O BILG A TA’S IR ETUVCH I
KUCHLAR
Avtomobil har xil kuchlar ta ’sirida harakatga keladi. Bu
kuchlarni ikki guruhga b o ‘lish mumkin: avtomobilni harakat-
lantiruvchi kuchlar; uning harakatiga qarshilik ko‘rsatuvchi
kuchlar. U m um iy holda, avtomobilga ta ’sir
etuvchi kuchlar
2.1
-rasmda ko‘rsatilgan.
2 . 1-rasm . U m u m iy h o ld a a v to m o b ilg a t a ’s ir qilu v ch i k u c h la r.
Tortish kuchi
Pk harakatlantiruvchi kuch bo‘lib, yetakchi g‘il-
diraklarga uzatiladi.
Bu kuch dvigateldan olinib, yetakchi g‘ildirakning yerga
ishqalanishi natijasida vujudga keladi.
Avtomobilning harakatiga qarshilik kuchlari:
Р/ — aylanma-ilgarilama harakatga qarshilik kuchi;
P i
— balandlikka chiqishga qarshilik kuchi;
P w
— havoning qarshilik kuchi;
Pja — avtomobilning tezlanishiga qarshilik (inersiya) kuchi.
168
P /ku ch g‘ildirakning aylanma-ilgarilama harakatiga
qarshilik
momentining shu g ‘ildirak radiusiga bo‘linganiga teng.
Aylanma-ilgarilama harakatga qarshilik kuchi har b i r g ‘ildi-
rakda paydo bo‘ladi va qulaylik uchun qiymatlari teng deb
qabul qilinadi. Avtomobilning balandlikka chiqishiga qarshilik
kuchi
Pi uning og‘irlik markaziga q o ‘yilgan va avtomobil
og‘irligi
Ga ning tashkil etuvchisi kabi aniqlanadi.
Inersiya kuchi
Pja avtomobilning notekis harakati natijasida
hosil b o ‘ladi. Havoning qarshilik kuchi
Pw yo‘l tekisligidan
h w
balandlikka qo‘yilgan. Bu kuch ta ’sir etuvchi nuqta avtomo
bilning yelkanlik markazi deyiladi.
2.2. TR A N SM ISSIY A D A Q U W A T N IN G
I S R O F B O ‘L I S H I
M a ’lumki, dvigatel quw ati yetakchi ghldiraklarga ilashish
mexanizmi,
uzatmalar qutisi, kardanli uzatma, bosh uzatma,
yarim o ‘qlar y o rd a m id a uzatiladi. Q uvvatn in g b ir qismi
agregatlardagi shesternalar tishlarining ishqalanishiga, pod-
shipniklar, kardan sharnirlari, shesternalarning moyga ishqa
lanishiga va uni purkashga sarf bo ‘ladi. Shunday ekan,
dvigatel
qu w atining bir qismi yetakchi g‘ildiraklarga o ‘tkazilguncha
isrof bo‘ladi. Quvvatning isrof bo ‘lgan qismi transmissiyaning
foydali ish koeffitsiyenti
tv
(f.i.k.) orqali quyidagicha aniqlanadi.
N t
N d -
N„
,
N„
V'r ~ N < -
N ,
- l " y v d
yoki
Mr, Mr - quvvat va m o m e n tn in g transmissiyada isrof
b o ‘lgan qismi;
М/,
M j — dvigatelning effektiv qu w ati va momenti;
N k — yetakchi ghldirakdagi qu w at.
Q uvvatning shesterna, pod sh ip nik,
kardan sharniri va
boshqa ishqalanuvchi detallarda isrof bo ‘lgan qismi uzatilgan
m om entga to ‘g‘ri proporsional b o ‘lib, shu detallarning aniq
ishlanishi va yig‘ilishiga bog‘liq. Agregatlar karterlaridagi moyni
169
aralashtirish u c h u n sarflangan quvvat yoki m o m e n t A/x.x.
detallarning burchak tezligi, moyning hajmi va qovushoqligiga
bog‘liq. M o m ent Л/х.х. ning absolut qiymati tajriba yo ‘li bilan
aniqlanadi. Agar bunday qiymatlar bo ‘lmasa, ularni
4X2 tipdagi
avtomobillar u c h u n quyidagi empirik form uladan aniqlash
mumkin:
A/xx = (2 + 0,09 •
V ) - Ga r -
10"3, N • m;
Va — avtomobilning tezligi;
r — g ‘ildirak radiusi.
4 ^ 4 tipidagi avtomobil uchun A/x.x ning bu qiymati 1,5...2
marta,
6X6 tipdagi avtomobil u chun esa
2...3 m arta ko‘p
b o ‘ladi.
Transmissiyada isrof b o ‘lgan q u w a tn i aniqlash stendi 2.2-
rasm d a k o ‘rsatilgan. A vtom obil transm issiyasiga dvigatel
o ‘rniga balansirli elektr dvigatel
1
, yarim o ‘qlarga esa yetakchi
g‘ildiraklar o ‘rniga balansirli elektr tormozlar 3 ulanadi. Elektr
dvigatel va elektr to rm o z korpuslari richag
2
y o rd a m id a
dinam om etrlar 4 ga ulanadi. Elektr tormozlar dvigatelga yetarli
m iqdorda yuklam a bera oladi. Transmissiya
elektr dvigatel
yordamida aylantirilib, barcha elektr dvigatellar yakorlarining
burchak tezligi va burovchi m om entlari aniqlanadi. Elektr
dvigatel va elektr torm o zlar quw atlarining ayirmasi
N j—N,
transmissiyada isrof bo ‘lgan Mr quw atni beradi. Agar avtomobil
tortish kuchi ta ’sirida harakatlansa, transmissiyada isrof b o ‘lgan
qu w a t mexanik f.i.k. orqali, dvigatel uzilgan holda yoki dvigatel
torm ozlash
rejimida harakat qilsa, bu q u w a t isrof b o ‘lgan
quw atning absolut qiymati bilan baholanadi.
B a’zi tipdagi a v to m o b illa r u c h u n m e x an ik f.i.k. ning
qiymatlari
2
.
1
-jadvalda berilgan.
2 .1-jadval
A vtom obillar
r\ ,
4X 2 tip d a g i ycngil a v to m o b illa r
0 ,9 0 ...0 ,9 2
4X 2 tip d ag i y u k m a s h in a la ri v a a v to b u sla r
0 ,8 5 ...0 ,8 8
4 X 4 , 6X 6 tip d ag i y u k m a s h in a la rj
0 ,8 2 ...0 ,8 5
170
