У , P j
= yJPjllch + Pjllo' + IP jl'c h '
Pjll ' C0S У ,
>1
bunda:
PjHch - m - R 2
P;//o. = m -R ft
)2
A
cos 2(y-
Markazdan qochm a inersiya kuchi:
=W l*/?ft)\
bu yerda:
2
=
m Ursak
+ - К а .с Л • +
m sh.o
-) •
Inersiya k u c h larin in g m o m e n tla ri esa m u v o z a n a tla s h -
gandir, y a ’ni
l A / , = 0 ;
2 > 2 = ° ;
X
^ = 0 .
160
Q u y id a ikki, t o ‘rt, o lti va sakkiz silin d rli V -s im o n
d v i g a t e l l a r d a h o s i l b o ‘l a d i g a n i n e r s i y a k u c h l a r i va
m om entlarining qiymatlari va muvozanatlanishi keltirilgan
(13.2-jadval).
1 3 .2-jadval
S
il
in
d
rl
a
r
so
n
i
T irs a k li val
k riv o sh ip lari
o rasid ag i
b u rc h a k
K riv o s h ip -s h a tu n li m ex an izm g a t a ’s ir qiluvchi in e r s iy a
k u c h la ri va m o m e n tla rin in g qiym ati
2
90°
1 3 . 7 - r a s m
p j = m jRo}2; ^ P j ' = V2m; Rco2X
c o s 2
2 j PR = m R R co2; 5 > . = 0 ; ^ ^ , = 0 ; ^ М к = 0:
4
90°
1 3 .8 -rasm
X p! = 0; ^ P ' 1 = 2 ^ 2 m J R(o2 c o s 2 (p- £ Р Л = 0 ;
M , =
\/ 2 т ^ ( о 2
■
c o s
■
of;
^
A / z/ =
y /ln tjR o ^ b X
c o s 2
^ Л /л = V2W/J ■
R ■ (о2 ■
a
6
90°
K r i v o s h i p -
l a r o r a s i d a g i
b u r c h a k
120°
1 3 . 9 - r a s m
X Pj = 0; I ^
Z = 0 ; 1 ^ = 0 ; ^ М { = \ , 1 Ъ 2 т ; .
Rco2
= V2my /?w2A •
a ( l , 5 c o s
2 y +
0 , 8 6 6
s i n 2 ^ )
^
А / л
=
1 , 7 3 2
■
m R ■ R ■ (о2 ■ a
6
60"
K r i v o s h i p -
l a r o r a s i d a g i
b u r c h a k
60°
1 3 . 1 0 - r a s m
1 ^ = 0 ; l / f = 0 ; J J PR = 0 - , ' Z M i = \ , 5 m j R
^ М , ,
= 1,5/Иу
7?
й )2а Л;
• Rco2{2a + 6) +
l , 7 3 2 w /?/ ? ( u 2 ( a
+ Z>)
8
90°
1 3 . 1 1 - r a s m
X Pj = 0; X ^ / z = 0 ; 1 ^ = 0 ; X M = V i0 m /? 0 ) 4
£
M z/ = 0;
R = ' ^ >mR ■ P ^ a
11 - Q o d i r o v , S . M .
161
j Ich
Jllch
jl
J//o
J U
1 3 .7-rasm . Ik k i silin d rli K -sim on (y = 9 0 ° )
d v ig a te ln i m u v o z a n a tla s h .
13.8-rasm . T o ‘r t silin d rli K -sim on d v ig a te ln i m u v o z a n a tla s h .
162
I P .
R2
R l
120
RJ
IPj/ll
13.9-rasm . O lti silindrli K-simon dv ig ateln i m u v o z a n a tla sh (k riv o sh ip lari
o rasid ag i b u rc h a k 120°).
/
2
3
Щ
6
1 3 .10-rasm . O lti silindrli K -sim on d v ig ateln i m u v o z a n a tla sh
(k riv o sh ip la ri o ra s id a g i b u rc h a k 6 0 °).
163
O 'n g q a to r
C h ap q a to r
ГПги^
1 3 .1 1-rasrn. S a k k iz silin d rli k'-sim on d v ig ateln i
m u v o z a n a tla sh .
Ikkinchi qism
AVTO M O BILNING EKSPLUATATSION
XUSUSIYATLARINAZARIYASI
I bob
1.1. EKSPLU A TA TSIO N XUSUSIYATLAR
NAZARIYASINING TARAQQIYOTI
A vtom obilning harakat q o nun iy atlarini birinchi b o ‘lib
N.Ye. Jukovskiy «Avtomobilning burilishdagi harakat naza-
riyasi»ga bag‘ishlangan ilmiy ishi bilan boshladi. 1921-yilda
«Avtomobil va A vtom otor ilmiy tekshirish instituti» tashkil
etilib, avtom obilni ta d q iq ot qilish va sinash ishlari rejali
ravishda yo‘lga q o ‘yildi. Avtomobil nazariyasiga oid asosiy
ishlami akademik Ye. A. Chudakov yozgan. U avtomobilning
yonilg‘i sarflash tejamliligi va turg‘unligi kabi ekspluatatsion
xususiyatlarini birinchi b o ‘lib ishlab chiqdi. Avtomobilning
yonilg‘i sarflash tejamliligini rivojlantirishda B.S. Falkevich,
N.K. Kulikovning xizmatlari katta. Ya.M. Pevznerning «Avto
mobilning turg‘unligi nazariyasi» kitobi shu sohadagi ilmiy
tadqiqotlarga asos solgan. Avtomobilni tormozlash masalalarini
N. A. Buxarin, A.B. Gredeskul; yurish ravonligini R.V. Ro-
tenberg, burilishdagi harakat masalalarini A.S. Litvinov tad
qiqot etdi, Ya.X. Zakin esa avtomobil poyezdlarining eksp
luatatsion xususiyatlarini mukammal o ‘rgandi.
M a’lumki, har qanday nazariya tajriba bilan chambarchas
bog‘liq bo ‘lgandagina muvaffaqiyatli rivojlanadi. G.V. K ra
marenko, L.L. Afanasyev, D.P. Velikanov va V.A. Illarionovlar
avtomobil nazariyasini real sharoitda qo ‘llash borasida tadqiqot
ishlari olib borganlar.
1.2. A V T O M O B ILN IN G EKSPLUATATSION
XUSUSIYATLARI
Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari nazariyasi tran
sport harakat qonunlari va ekspluatatsion xususiyatlarini o ‘r-
g a n u v c h i fan b o ‘lib, n a z a riy m e x a n ik a , m e x a n iz m va
165
mashinalar nazariyasi, materiallar qarshiligi kabi kurslarga asos-
langan.
Nazariy izlanishlar va tajriba m a ’lumotlari asosida avtom o
bilning ekspluatatsion xususiyatlariga t a ’sir etuvchi omillar
aniqlanib, avtomobil konstruksiyasini yanada takomillashtirish
yoMlari topildi, shu bilan birga bu fan yuk tashish jarayonini
optimal tashkil etish va maksimal iqtisodiy effekt olish masa
lalarini ham hal qildi.
Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari nazariyasi uni
ishlatish davrida avtomobildan samarali foydalanish usullarini va
konstruksiyasining ekspluatatsion talablarini qanoatlantirish da-
rajasini xarakterlab beradi.
A vtom obilning ekspluatatsion xususiyatlariga tortish va
torm ozlash dinamikasi, yonilg‘i sarfming tejamliligi, bosh-
qariluvchanlik, turg‘unlik, yo‘l to ‘siqlaridan o ‘ta olish xususiya-
ti, yurish ravonligi, harakat xavfsizligi, puxtaligi, ta ’mir qilish-
ning osonligi kabilar kiradi.
Avtomobilning dinamikasi uning yuk yoki yo ‘lovchilarni
maksimal o ‘rtacha tezlik bilan harakatlanib tashish qobiliya-
tidir. Avtomobilning dinamikasi qanchalik yaxshi b o ‘lsa, uning
tezligini oshirish qobiliyati shunchalik yuqori bo ‘ladi, o ‘rtacha
harakat tezligi qancha katta bo‘lsa, yuk tashish uchun shuncha
kam vaqt sarf b o‘ladi. Avtomobilning dinamikasi uning tortish
va torm ozlash xususiyatlariga bog‘liq b o ‘lganligi uc h u n u
tortish va tormozlash dinamikalariga boMinadi.
| 