davom etadi. Jan Pol Sartr fransuz ekzistensializmining sorboniga
aylanadi. Ekzistensializm ruhidagi asarlarda insonning ulug'vorligi,
uning o'zligini yo‘qotmay, yorug‘ dunyo azoblariga m ardonavor
peshvoz
chiqishi, ya’ni ruhiy kuchning ustuvorligi g'oyasi ifoda
etildi. Sartning shu yo'nalishda yozilgan «Pashshalar» (1943) pye-
sasi urush davri sharoitida Qarshilik harakati g'oyasiga ham ohang
tarzda jaranglaydi. Jan Anuyning «Antigona* (1943) asari ham ek
zistensializm usuli ta ’siri ostida yozilgan.
TAFAKKUR DRAMASI
Jan Jirodu
(1882—1944) tafakkur dramasining yirik nam oyan-
dalaridan biri bo'lib, dramaturgiyaga 1928-yili o 'z rom ani asosida
yozilgan ilk — «Zigfrid» dramasi bilan kirib kelgan.
Asarda jangda
jarohatlanib, xotirasidan ajralgan, nemislarga asir tushgan fransuz
adibi Jak Forestening fojiali qismati haqida hikoya qilingan. Fo-
reste nem is sifatida qabul etilib, fashistlar Germ aniyasida Zigfrid
nomi
bilan
milliy qahram on,
jangovar ruh
ramzi
sifatida
ulug'lanadi.
D ram ada Jirodu fransuz tafakkur dramasi an ’analari asosida
yirik falsafiy-ijtimoiy masalalarni umum lashtirish layoqatini nam o
yon etdi. D ram a militarizmga, urush korchalonlariga qarshi qahr-
g'azab o 'tiga to 'la edi. Pyesada Zigfrid urush tufayli o'tm ishidan,
yashashga loyiq borlig'idan ajraydi. Butun pyesa davomida u o'zini
o'zi topishga urinadi. Zigfrid — Foreste atrofida ikki xil intilish
orasida kurash boradi: Yeva degan nemis
mutaassib tarbiyachi ayoli
uni fashizm bayrog'iga aylantirishga urinsa, fransuz qizi Jeneveva
uning insoniylik sha’nini tiklash yo'lida kurashadi. Asar voqeasi
chegara sarhadida yakun topadi. Zigfrid kurashning qaysi tom onida
ekanini aytolmaydi va pyesa m uam m oligicha tugaydi.
Dram aturg
1930-yili «Zigfridning o'limi» degan bir pardali pyesa yozib, m a-
salaga oydinlik kiritadi. Dram aturg qahram onning o'ziga kelishini
fojiali burilish tarzida ifoda etgan. O 'ziga kelish va dahshatli o'lim
qahram on u m r yo'lining yakuniga aylanadi: hukm dorlar yuborgan
qotillar ajal o'qini uzadilar, Zigfridga xotira qaytadi.
Lekin endi
badkirdor olam unga yot edi. O 'qdan u o'ziga keladi va shu o 'qdan
qonga botadi.
Fashizm o'lati Ovro'poga tarqalayotgan yillari uning urush va
tinchlik m uam m olariga qaratilgan «Troya urushi bo'lmaydi*
(1935), «Elektra» (1937), «Qo'shiqlar qo‘shig'i» (1938) pyesalari
paydo bo'ladi.
201
«Troya urushi bo ‘lmaydi» fransuz tafakkur dram asining yirik
nam unalaridan biriga aylandi. Tragediya Androm axaning «Urush
bo'lm aydi* degan so‘zlari bilan boshlanadi. Lekin urush bo'ladi.
Bunga xudolam ing dahli yo‘q. bu qirg'inbarotga odam larning
o'zlari javobgar edi. G ekto: «barcha odam lar m as’uldir», deya An
drom axa, G ekuba bilan yelkama-yelka turib
urushning oldini olish-
ga bor kuchini sarflaydi. U Parisni Yelenadan voz kechishga
ko ‘ndiradi, go‘zaI Yelenani o ‘z yurtiga ketishga rozi qiladi, Ayaks-
ning haqoratlariga chidab, «urush qopqasi»ni
ochilib ketilishiga
to'siq bo'lishga urinadi, lekin jazavaga tushgan kuchlar qarshisida
bu urinishlar behuda bo'lib chiqadi. Tragediya m ohiyatini g'ovalar
to ‘qnashuvi belgilab bergan edi. Bu asarda Jirodu ijodiga xos in
songa va uning m a’naviy qudratiga bo'lgan ishonch va ayni
chog'da yurtlar, xalqlar orasida o ‘zaro ahillikning yo‘qligiga achi
nish va o ‘kinch tuyg‘ulari qorishiq tarzda nam oyon b o iad i.
Jirodu asarlarida o 'zaro g'oyaviy kurashlar yetakchi mavzu si
fatida aks ettirilsa-da, lekin u hech qachon sinfiylik g‘oyasini olg'a
surgan emas. D ram aturg bu foniy dunyoda insonning o ‘z insoniy-
ligini
saqlab qolishi, odam larning bir-biriga rahm -shafqatli bo'lishi
g'oyalarini olg'a suradi. Jirodu ijodining insoniylik mohiyati ham
shundadir.
