«Nursiz pyesalar*
to'plam ini e ’lon qiladi. O 'sha
yilning o'zid a
«Nurli pyesalar*
to'plam i (« 0 'g 'rila r bali», «Leo-
203
kadiya» 1939; «Sanlisdagi uchrashuv*, 1941) ham nashr qilinadi.
Ayni shu vaqtda, keyinroq «yangi nursiz pyesalar* (1946)
to ‘plam iga kiritilgan «Antigona» (1942) asari paydo bo'ladi. Uning
«Iyezavel», «Romeo va Janetta*, «Medeya» asarlari ham shu
to 'plam dan o 'rin olgan.
«Evredika»
va
«Antigona»
urush yillari yaratilgan eng yorqin
pyesalar xisoblanadi. Anuy har ikki asarida zamonaviy tafakkur
dramasiga ham ohang tarzda turm ushning maishiy va shartli izoh-
larini o ‘zaro uyg'unlashtirib diqqatini hayotiy borliq tahliliga
qaratadi va shu bilan uni falsafiy idrok etish ham da um um lashm a-
lar yaratish darajasiga ko'taradi.
«Evredika» asarida «Yowoyi qiz* pyesasidagi m undarija
yo'nalishi davom ettirilgan. U nda kichik bir viloyatda yashovchi
Evredika ismli yosh aktrisa bilan beish qolgan skripkachi yigit Or-
fey qabih hayotiy m uhitga qarshi o'laroq nurli ezgu g'oyalar ifoda-
chisi tarzida nam oyon bo'ladilar. Ayni chog'da yaramas turm ush,
beor va t a ’magir yoshi ulug'lar ko'ngliga zarracha g'ashlik hissini
solmaydi. Pyesadan pyesaga o 'tib keluvchi shaxsiy qiyofa yo'q bun
day kim salarni m uallif alohida xafsala bilan masxaralaydi. D ram ada
toshbag'ir, bem uruw at ota-o n alar oqko'ngil ikki yosh qarshisida
ta m a ’girligibilan ko'zga tashlanib turadilar. Q ahram onlar nom lari-
ning fojiona afsonalar qahram onlari nomi bilan atalishi m azkur
asarning o 'sh a qadimgi rivoyatdagidek fojiali xotim alanishidan da-
rak berib turadi. Evredika ham Tereza singari iztirobli o'tm ish
asorati ta ’sirida yashaydi. Lekin u ruhan so'niq tarzda nam oyon
bo'ladi. «Yowoyi qiz*da Tereza oxiri hayotini yangitdan boshlaydi.
«Evredika» asarida ilojsizlik ohangi kuchayadi; bu yerda o'lim qah-
ram onlarni ilojsizlikdan qutqaruvchi yagona chora tarzida nam oyon
bo'ladi. M uallif bundan o'zga chorani ko'rolm aydi, u qah-
ram onlarini shunday ju r’atsiz, ruhan miskin kishilar tarzida
ko'rsatganki, ular qabohat toshiga urilib, halok bo'lishi tabiiydir.
A nuy «Antigona* asarida Sofokldan olingan fojeiy voqealar ti-
zim ini saqlagan holda m a’lum narsalarni atayin o 'z holicha
qoldi radi. Lekin o 'z dramasini Fransiya uchun o 'ta dolzarb
m uam m o asosiga quradi. Asar turli g'oyaviy nuqtayi nazarlar
to'qnashuvidan iborat «g‘oyalar dramasi* tarzida dunyoga keladi.
U nda ekzistensialistlar qoidalariga m ushtarak tarzda «Kim qaysi
tom onda?* degan m uam m o o'rtaga qo'yilib, shaxs va davlatning
o 'z aro m unosabati mavzusi asosiy o'ringa olib chiqiladi. Asarda
olg'a surilgan ham m a zam onlar uchun yagona hisoblangan davlat
kerakligi m uam m osining qo'yilishi pyesaning fashizm tartibotiga
204
qarshi kurash ohangi bilan sug‘orilishiga olib keldi.
Kreonning Polinik jasadini dafn etishni man qilishi va uning
bu hukmga qarshi chiqqan qiz Antigona bilan o'zaro to'qnashuvi
turlicha nuqtayi nazardan baholanishi mumkin. Anuy Kreon bilan
Antigonaning bir-biriga yaqinligini ta ’kidlaydi. U lam ing har ikkala-
si ham dunyoga puch, g'addor va chin insoniylikning zavoli deb
qaraydi. Faqat bunda Kreon davlatni boshqaruvchi sifatida butun
og'irlikni o 'z bo'yniga olgan holda «xo‘p» deydi, yosh, qaysar Anti
gona esa «yo‘q» deydi va avf etilish, ya’ni qaytarib beriluvchi ha
yotni qabul etmaydi. Antigona murosaga bormay, o 'z so'zida qat’iy
turib oladi. U ning alamli va bemurosa chaqiriqlarida odamiylik
tuyg'ulari jo 'sh ib turadi. Anuy tragediyasining insoniylik mohiyati
shundadir.
Kreon davlat oldidagi burch talabi va shaxsiy iztirob hissi
to'qnashuvidan qiynalsa, Antigona dafn etilmay qolgan akasi oldi
dagi jigarlik tuyg'usi ostida azoblanadi. Anuy o 'z diqqatini qah
ram onlam ing ichki olami tahliliga qaratadi va shu bilan ularning
ekzistensialistlar dramasi qahram onlaridan farqlanib turishini belgi
lab beradi.
«To'rg'ay» (1953) asari Anuy dramaturgiyasining eng shoirona
nam unasi hisoblanadi. M uallif milliy tarixiy materialga murojaat
qilib, ko'p jihatdan B. Shouning «Parivash Ioanna* tragediyasiga
yaqin tarzda o 'z pyesasini Janna D ’Ark ustidan o'tkaziluvchi sud
jarayoni shaklida yozgan. Dram aturg tom onidan ko'p m arta
qo'llanilgan o'yin usuli pyesa tizimini belgilab bergan. Sud jarayoni
davom ida xalq qahram oni Janna hayotidan olingan turli lavhalar
jonlanadi. Tragediyadagi to'qnashuv va olishuvlar ijtimoiy falsafiy
m a’no kasb etib boradi. Jam iyat, davlat soxtaliklariga mardonavor
qarshi chiqqan Janna chinakam insoniylik timsoli sifatida namoyon
bo'ladi.
Jannaga qaram a-qarshi
qo'yilgan
inkvizitor insonni
o'zining asosiy raqibi deb biladi. Tragediya inkvizitoming m ag'lu-
biyati bilan yakun topadi. Janna o'zining haqligiga komil ishonch
bilan qarab, dahshatli o'lim ni m ardonavor qarshi oladi: Janna alan-
gada kuydirilish sahnasidan so'ng pyesa qahram onlari unutib
qo'yilgan, ya’ni Karlga toj kiydirish sahnasini ijro etadilar. «Janna
hayotining haqiqiy xotimasi — bu baxt va ro'shnolik xotimasi».
Anuy dramaturgiyasi fransuz teatri repertuarining tarkibiy qis-
miga aylangan. Fransuz rejissurasining yirik namoyandalari Anuy
dramaturgiyasiga tez-tez murojaat etib turadilar.
Fransuz sarmoyadorlari birinchi jahon urushidan so'ng teatrni
tijoriy muassasaga, butkul ko'ngil ochish vositasiga aylantirish
205
yo'lini tutdilar. 0 ‘yin — kulgi shaydolarining xirs — havaslarini
q o ‘zg'ovchi zohiran jozibador sahna usullari ishlab chiqildi.
tJarijnm g yirik xiyobonlariga joylashgan (shundan ular «Xiyobon
teatrlari» deb yuritiladi) tijoriy teatrlarda 20-yillarda bir pyesa
m aqom i, ya’ni tom oshabinning kelishi to'xtagunga qadar bir pye-
sani h ar oqshom ko‘rsatish tartibi tarkib topadi. «Jimnaz», «Renes-
sans», «Port Sen — M arten», «Eberto», «Vodevil» va boshqa xi-
yobon teatrlari aktyorlari b a’zan beparda, hayo — odobdan tashqari
ko‘rinishlarni ko‘z-ko‘z qilishdan
ham toym asdilar. Lekin ular
orasida o 'z kasbining ustasi ekanligi bilan ajralib turuvchi aktyorlar
ham uchrardi.
Sasha G itri (1885—1957) haqli ravishda fransuz sahnasining
ulkan ustalaridan biri hisoblanadi. Shoir, dram aturg, adib va aktyor
sifatida tanilgan bu zot o 'z sahna usulini ishlab chiqqan edi. G itri
san’ati nafis, zavqbaxsh shod xurramlik san’ati edi. Tijoriy teatm ing
serviqor tom oshalarida odatda boyu boyonlarcha to'kin-soch in ,
laziz turm ush tarziga tosh otilmas, aksincha, boylik nash’u nam o-
lari k o 'z -k o 'z qilinar va bu tirikchiligi but, kulgi, hangom aga o 'c h
aslzoda tom oshabinlar didiga m udom yoqib tushardi.
G itri odatda, m ard, har ishga qodir, jozibador jazm anlar rol
larini o'ynagan. Uning qahram onlari mayin istehzo aralash m uto-
yibago'ylik ruhida ko'rinar, beg'ubor qalb sohibi ekanligi va
sam im iy xatti-harakatlari bilan tom oshabinni
m afiun etar edi.
Tijoratga asoslangan teatrda m alaka ko'nikm alarini chuqur
egallamay, qovushimsiz, ovoz tuslanishlarida oqsoqlik qilgan akty
orning non topishi qiyin edi. Shu xislatlar egasi bo'lgan aktyorgina
shuhrat topa olardi. Lekin ana shu yuqori m ahoratni nam oyish-
korona k o 'z-k o 'z qilish k o 'p hollarda asosiy maqsadga aylanib
qolardi.
«Komedi Fransez» teatrining 1918—1945-yillar tarixi uch
bosqichga ega: birinchisi 1918—1936-yillarga to 'g 'ri kelib, bu
davrda teatrga bosh m a’m ur Emil Fabr boshchilik qilgan; 1936—
1940-yillarda Eduard Burde, 1940—1941-yillarda esa Jak Kopo va
Jan Lui Voduaye (1941—1944) boshqarganlar.
XX asr boshlarida yirik dram aturg va teatr arbobi sifatida tanil
gan Emil Fabr (1869—1955) «Komedi Fransez* teatrini «nam u-
naviy sahna» darajasida tutib turishga harakat qiladi. Fransiyaning
otaxon teatri aktyorlari XIX — XX asrlar chegarasida Andre Antuan
rahnam oligida boshlangan teatrni yangilash harakati ta ’sirida m um
toz repertuarda o 'z rollarini qayta, yangichasiga idrok eta boshlay-
dilar. Lekin ikki asr m obaynida yashab kelgan ifodali o'qish uslubi
206
(deklamatsiya), nafls so'zlash san’ati a n ’analarini avaylab saqlab
qolish ham unutilm adi.
O 'tgan vaqt Fransiya akademik teatri XX asrda millat m a’naviy
hayotining ulug‘vor voqeligi boiganligini yana bir bor tasdiq etdi.
Bu ko'p jihatdan teatrning o 'z a n ’analariga sodiq qolganligi bilan
izohlanardi. Zero, a n ’ana «Komedi Fransez* teatri uchun havodek
jo n ozig'i bo'Idiki, aktyorlar shu havodan nafas oldilar. Aktyorlar-
dan «bir-biriga o 'tib yig'ilgan son-sanoqsiz usul, andozalar, ijro
tarsi», «alohida o'ziga xos aql-idrok ustuvorligi; ko'rish, yurish ta-
moyillari» (L.Juve) shular jum lasidan edi.
Bu keksa teatr san’ati yangi ijtimoiy g'oyalar va teatr izlanish-
lari ta ’siridan chetda qolmadi.
Rejissyor Jorj Berr 1921-yili M olyerning «Tartyuf» asarini
yangicha talqinda sahnaga qo'yishga urunib ko'rdi. U nda voqealar
goh Orgon uyi ichida, gjh ko'cha yoki bog' qo'ynida ko'rsatildiki,
natijada klassitsizm estetikasining muhim shartlardan biri — o'rin
birligi qoidasiga putur yetkazildi. Berr vaqt birligi qoidasini ham
yo'qqa chiqardi. U asarni yangi sahnaviy shaklga ko'chirdi-yu, le
kin uni davr ruhiga mos yangi fikr m a'no bilan boyitolmadi. Shu
bois «Komedi Fransez» teatrining keyingi ishlarida Berr tajribasi
davom ettirilm adi. Lekin muhimi shunda ediki, m um toz merosga
yangicha inunosabat «Molyer uyi»ning o'zida boshlandi. 1933-
yilning oxirida Emil Fabr sahnalashtirgan Shekspirning «Koriolan»
asari esa davr og'riqlariga ohangdosh, chinakamiga zamonaviy dol-
zarb spektaklga aylandi (gap G erm aniyada natsistlar hokimiyatni
egallashi ustida boradi). Koriolan rolini navbati bilan Rene Alek
sandr (1885—1945) va Jan Erve (1884—1962) o'ynadilar.
«Komedi Fransez» teatri zali jang maydoniga aylangan bo'lib,
spektakl tom oshabinlarning bir qismi uchun diktatura xavfiga qar
shi chaqiriq, boshqa bir qismi tom oshabinlar uchun qudratli shaxs-
ni ulug'lash g'oyasi tarzida qabul qilindi.
1936-yili «Komedi Fransez» teatri m a’murligi vazifasiga Edu
ard Burde (1887—1945) tayinlanadi. Ko'plab «xulq-atvor kom edi-
yalari» muallifi Burde keksa fransuz teatrini zamonaviy m uam m o-
larga yaqinlashtirish zarurligini yaxshi bildiradi. Shuning uchun
ham u «Komedi Fransez* teatriga atoqli rejissor Jak Koponi va un
ing «Kartel» birlashmasiga kiruvchi izdoshlaridan Shari Dyullen,
Lun Juve, G aston Batilarni taklif etadi.
Teatrning faoliyati bu davrda bamisoli uch yo'nalishda davom
etdi. T ruppa aktyorlarining bir qismi repertuarda faqat aktyorlik
m ahorati va malakasini namoyish etuvchi ko'hna qoida, andozalar
207
bo’yicha yaratilgan spektakllami daxlsizlikda saqlab turish uchun
intildilar. Rassinning «Fedra», M olyerning «Erlarga saboq», Dyum a
— o 'g'ilning «Deniza» spektakllari shunday asarlardan edi.
Faoliyatining ikkinchi yo'nalishi 1936— 1940-yillari Jak Kopo
nom i bilan bog'liq bo'ldi. Atoqli rejissor, aktyor, teatr pedagogi,
teatr haqida ko'plab m aqolalar muallifi bo'lm ish Kopo estradada
fransuz tragediyalaridan parchalar o'qish bilan chiqib turardi. U
aynan shu estrada ulug'vor fransuz ifodali o 'qish (deklamatsiya)
usulini nam oyish etadi. shunish m uhim ki, u k o 'h n a merosga
zam onaviy g'oyaviy ohangdorlik baxsh etdi. Burde Kopoga teatrda
m um toz spektakllam i yangilash vazifasini topshirdi.
U 1937-yili Rassinning «Boyazit» asari ustida ishlarkan, ak-
tyorlarni uning she’riyati nafosati va jozibasini bosiqlik bilan
ifodalashga yo'naltiradi. ko'tarinki holat ko'nikm alarini k o 'z-k o 'z
qiluvchi o'tli nutqli ifodalar, nafis, ko'hli bezak va liboslar qah
ram onlar ichki olamini ochishga qaratilgan ediki, bu ko 'h n a frant-
suz teatrining fojeiy san’atda ko'ringan yangi tam oyillaridan darak
berardi.
Kopo M olyerning «Odamovi» (1938) asariga ko'p yangiliklar
kiritadi. Keyinroq u Kornel, Marivo va boshqa m um toz dram aturg
lar asarlariga murojat qilib eski andoza, taqlidlardan xalos etilgan
m um toz m eros fransiya m a’naviy qadriyatining tarkibiy qismi
ekanini ko'rsatadi. Teatr hayotidagi uchinchi yo'nalish «Komedi
Fransez» sahnasining g'oyaviy kurash m aydoniga aylanishida
ko'rindi. «Kartel» ishtirokchilaridan Bati, Dyullen va Juvelar fajli-
yati shu m a’noda e ’tiborli edi.
G aston Bati (1885—1952) «Komedi Fransez» teatrida qator
asarlar sahnalashtirgan. Bular orasida A. Myussening «Shamdon»
(1937), A. R. Lenorm aning «Samum» (1937) spektakllari ayniqsa
e ’tiborlidir.
«Sham don»da badxulqlikka zid o'laroq axloqiy komiliik
g'oyalari ifodalangan bo'lsa, «Sarnum» spektaklida psixologik ijro
san’ati nam oyish etildi. Shari Dyullen (1885—1949) «Komedi
Fransez* teatrida Bum arshenning «Figaroning uylanishi» (1937)
asarini sahnaga qo'yadi. U nda aktyorlar m ahorat yetukligi bilan bir
qatorda asarning ruhiy va ijtimoiy qatlam larini chuqur his etish
layoqatlari bilan ham ko'rindilar.
Lui
Juve
(1887-1951)
1937-yili
Koklenning
«Kulgili
xomxayol* asarini qo'yib, unda tamballik, xudbinlikni qoralash
asosida ijodkorlik m artabasini ulug'lash m aqsadini olg'a surdi. Juve
bilan olib borilgan ish «Komedi Fransez* teatri aktyorlari uchun
208
izsiz ketmadi. Ular sahna san’atini davrning og'riqli muammolari
bilan bog'lash zarurligi vazifalarini anglab yetdilar.
Parij qamali yillari «Komedi Fransez» teatri og'ir davrni boshi-
dan kechirdi. Lekin aynan shu davrda Fransiyaning keksa teatri ak-
tyorlari millat oldidagi m as’uliyatni chuqur his etib, ko'tarinki ho-
lat ko‘nikm alarini saqlabgina qolmay, shu bilan birga insonparvar-
lik g ‘oyalarini ham tarannum etib keldilar.
«Komedi Fransez» teatri sahnasida o ‘sha kezlari asosan m um
toz asarlar o ‘ynalardi. Jan Lui Barro, masalan, Kornelning «Sid»
(1943) asarida Radrigo misolida mashaqqatli kezlarda ham jangovar
ruh ulug‘vorligini saqlay olgan fidoyi qahram on qiyofasini yaratdi.
Teatrda zamonaviy asarlar ham qo'yildi. Lekin asos e ’tibor bi
lan «Komedi Fransez» teatri urush yillari milliy sahna a n ’analari
taetri bo'lib qoldi.
| 