|
Sikloalkanlar (sikloparafinlar)
|
| bet | 5/10 | | Sana | 16.05.2024 | | Hajmi | 0,69 Mb. | | #238897 |
Bog'liq Kurs ishi 2
Sikloalkan molekulalaridagi barcha uglerod atomlari sp³ gibridlanishiga ega. Biroq,siklobutan va ayniqsa siklopropandagi gibrid orbitallar orasidagi burchaklar 109 ° 28′ emas, balki molekulalarda kuchlanish hosil qiluvchi geometriya tufayli kichikroq, shuning uchun kichik sikllar juda reaktivdir.
Xona haroratida sikloalkanlarning birinchi ikki a’zosi (C3 – C 4 ) gazlar , (C5 – C11 ) suyuqliklar, C12 dan boshlab – qattiq moddalar . Sikloalkanlarning qaynash va erish nuqtalari tegishli alkanlarnikidan yuqori. .
Ayrim sikloalkanlarning erish va qaynash nuqtalari:
Sikloalkan
|
T. erish, °C
|
T. qay, °C
|
siklopropan C3H6
|
−127
|
−33
|
siklobutan C4H8
|
−90
|
13
|
siklopentan C5H10
|
−94
|
49
|
siklogeksan C6H12
|
7
|
81
|
siklogeptan C7H14
|
−8
|
119
|
siklooktan C8H16
|
15
|
151
|
siklononan C9H18
|
11
|
178
|
Sikloalkanlar amalda suvda erimaydi. Ularning xossalari
alkanlar xossasiga o‘xshash bo‘lib, dastlabki ikki vakili gaz, qolganlari suyuqlik va yuqori molekulyar birikmalari qattiq moddalardir.Molekulyar massasining
ortishi bilan qaynash harorati va zichligi oshib boradi.
2.2 Sikloalkanlarning olinishi va ishlatilishi
Olinishi:
Sikloalkanlar va ularning hosilalari asosan neft va o’simliklar tarkibida uchraydi. Birinchi bo’lib rus olimi V.V.Markovnikov o’z shogirdlari bilan neftdan siklopentan, siklogeksan va ularning hosilalarini ajratib olgan
1) Gustavson usuli: sikloalkanni digaloid birikmalarga rux metali (yoki magniy) ta’sir ettirib olinadi.
2) Alkanlarni degidrogenlash: metal katalizatori ishtirokida alkanalrni degidrogenlash orqali ham olish mumkin.
3) Benzol va uning gomologlarini gidrogenlab siklogeksan va uning gomologlari olinadi:
Ishlatilishi:
Siklopropan tibbiyotda narkoz uchun ishlatiladi. Siklopropan kuchli umumiy anestetik taʼsirga ega. Juda tez yonuvchan, u kislorod, azot oksidi va havo bilan aralashmalari olov, elektr uchqunlari va boshqa manbalar bilan taʼsirlashganda portlashi mumkin. Siklopropandan foydalanganda portlash ehtimoli uchun barcha choralar koʻrilishi, shu jumladan elektr va rentgen uskunalarini ishlatish bilan bogʻliq ehtiyot choralari va statik elektr hosil boʻlishini oldini olish kerak. Ushbu xususiyatlar bilan bogʻliq holda, umumiy behushlikning yangi usullari va vositalarining hosil qilishi bilan birga, siklopropan hozirda kamdan-kam qoʻllaniladigan anestezik vositadir. Siklopropan insonga juda tez taʼsir qiladi. 4 %li konsentratsiyasi analjeziyaga olib keladi, 6 % miya faoliyatini toʻxtatadi, 8 — 10 % anesteziyaga olib keladi (III bosqich), 20 — 30 % konsentratsiyasi —chuqur behush qiladi.
Siklopropan jigar va buyraklar faoliyatiga taʼsir koʻrsatmaydi, hazm qilish organini biroz pasaytiradi. Baʼzida siklopropan bilan behushlik paytida adrenoreaktiv tizimlarning qoʻzgʻalishi bilan bogʻliq qisqa muddatli giperglikemiya paydo boʻladi. Buning taʼsiri eferdan foydalanishga qaraganda kamroq boʻladi.
Siklogeksanning xlorli birikmasi geksaxlorsiklogeksan C6H6Cl6 qishloq xo’jaligida insektitsid (zararkunandalarga qarshi) vosita sifatida ishlatiladi.
Siklogeksanolni nirat kislota yordamida oksidlash natijasida olingan adipin kislotadan poliamid tolalar – kapron va neylon olishda foydalaniladi.
Siklopentan motor yoqilg‘isi sifatini yaxshilashda qo‘shimcha sifatida qo‘llaniladi. Siklopentan, shuningdek, "pentametilen" nomi bilan ham tanilgan, C5H10 molekulyar formulaga ega bo'lgan sikloalkandir. Molekulyar og'irligi 70,13. Yonuvchan suyuqlik. Erish nuqtasi -94,4 daraja, qaynash nuqtasi 49,3 daraja, nisbiy zichlik 0,7460, sinishi indeksi 1,4068. Spirt, efir va uglevodorodlarda eriydi, suvda erimaydi.
Siklopentan muzlatgichlar va muzlatgichlar uchun izolyatsiyalash materiallarida va boshqa qattiq PU ko'piklari uchun ko'pikli vosita sifatida keng qo'llaniladigan CFC o'rniga ko'pikli vosita sifatida ishlatilishi mumkin; poliizopren kauchuk va tsellyuloza efiri uchun erituvchi kabi eritma polimerizatsiyasi uchun erituvchi sifatida,...
|
| |
