2 0 -§ . M I L L I Y -O Z O D L I K H A R A K A T L A R I N I N G A H A M I Y A T I
X IX asr oxiridagi
q o ‘z g ‘olonlarning
um um iy xususiyatlari
X IX asrning ikkinchi yarm idagi m illiy-ozodlik ha
rakatlari Turkiston oTkasining podsho hukum ati to
m onidan istilochilik yoTi bilan bosib olinganligini
yana bir karra isbotladi. Istilo qilingan hududlar im
periyaning tarkibiga m ustam laka sifatida kiritilib, bu yerlarda im periyaning
siyosiy, iqtisodiy va geopolitik m anfaatlarini birinchi o ‘ringa q o ‘ydi. OTka
arzon xom ashyo bazasiga, Rossiyada tayyorlangan m ahsulotlar uchun tayyor
bozorga, uning aholisi esa arzon ishchi kuchiga aylandi.
XIX asrning ikkinchi yarm ida Turkiston oTkasida olib borilgan milliy-
ozodlik harakatlari m ahalliy aholining turli k o ‘rinishlardagi chiqishlarida
o ‘z aksini topdi. Bularga asosiy sabab soliq va m ajburiyatlam ing ogTrligi,
m ahalliy boshqaruv vakillarining sotqinlarcha podsho m a’m urlariga xizm at
qilishi, Rossiya oTkalaridan k o ‘chirib keltirilgan aholiga yangi ekin maydon-
larining boTib berilishi, narx-navolarning oshib ketganligi, turm ush sharoit-
larining yomonligi kabi holatlar tufayli ro ‘y berdi. Bundan tashqari m ahalliy
aholi uchun tibbiy xizm at k o ‘rsatishning y o ‘qligi, yangi ishlab chiqarish va
texnologiyalarning faqat im periya m anfaatlariga xizm at qilishi ham tub jo y
aholi vakillarining ommaviy ravishdagi norozilik chiqishlarida ishtirok etishi-
ga olib kelgan edi.
XIX asrning o ‘rtalaridan boshlangan m illiy-ozodlik harakatlari oTkaning
turli hududlarida to ‘xtovsiz tarzda davom etdi.
Bu davrda boTib o ‘tgan m illiy-ozodlik harakatlarining aksariyati oT
kaning m a’lum bir hududlarida boTib oTgan boTsa-da, uning aks sadosi bu-
tun oTka b o ‘ylab tarqaldi. H ar bir qo‘zg‘olon boshqa joylarda ham norozilik
chiqishlarining k o ‘tarilishiga ham da u yerdagi aholini ozodlik uchun m us
tam lakachilarga qarshi kurash olib borishiga ruhan ta ’sir k o 4rsatdi.
Q o‘zg ‘olonlar bostirilgani bilan uning ishtirokchilari oTkaning turli hu-
dudlariga qochib borib, o ‘z harakatlarini davom ettirdilar.
XIX asrning ikkinchi yarm ida boTgan m illiy-ozodlik
harakatlarida oTka xalqlarining deyarli barchasidan
vakillar ishtirok etganligi bilan ahamiyatga ega. Shu
bilan birga q o ‘zg ‘olonlarda aholining turli tabaqa vakillari, y a ’ni dehqonlar,
hunarm andlar, din ulam olari, qishloq oqsoqollari, mingboshilar, qozilar va
hatto katta m ulk egalari, savdogarlar ishtirok etganlar.
Bu q o ‘zg ‘olonlarda podsho hukum ati oTka tub aholisining m ustaqillik va
ozodlik yoTidan qaytmasligini, har qanday jabr-zulm , kuchli nazorat va qattiq
