İctimai şəhər nəqliyyatının yaradılması ideyası fransız fiziki B. Paskala (1623 - 1662)
məxsusdur.
Kütləvi şəhər nəqliyyatının inkişaf tarixini şərti olaraq bir neçə mərhələyə bölmək olar.
Birinci mərhələdə (XIX əsrin ortala- rına qədər) o dövr üçün adi hesab olunan yollarda yalnız
canlı dartqı istifadə olunurdu. İkinci mərhələ (XIX əsrin ortası - XIX əsrin sonu) sənayenin
sürətli inkişafı və buna uyğun olaraq şəhərlərin böyüməsi ilə xarakterizə olunur. Bu dövrdə
canlı dəmir yolu meydana gəldi ki, bu da ənənəvi canlı dartqı ilə o dövr üçün
yeni hesab
olunan rels yollann birləşməsindən yaranmışdı. Bu birləşmə nəqliyyatın daşıma imkanmı və
çatdırma sürətini artırmağa imkan verdi. «Konka» deyilən bu nəqliyyat növü əslində kütləvi
marşrut nəqliyyatının ilk nümayəndəsi idi. Canlı dəmir yolunun inkişafı ilə
cyni zamanda
şəhərlərdə rels yollarda buxar dartqısından da istifadə etməyə cəhd göstərilirdi. «Buxar
tramvayları» Qərbi Avropanın bir sıra ölkələrində məhdud şəkildə yayılmışdı.
Birinci
metropoliten xəttinin (London, 1863) açılışı da bu dövrə təsadüf edir. Bu metro xəttində adi
dəmir yolu qatarı parovozlarla hərəkətə gətirilirdi. XIX əsrin son 25 ili şəhər sərnişin
nəqliyyatında elektrik enerjisinin müvəffəqiyyətlə istifadə olunması ilə fərqlənir.
Üçüncü mərhələ (XIX əsrin sonu XX əsrin birinci rübü) böyük və iri şəhərlərin küçələrində
elektrik tramvayının peyda olması ilə səciyyələnir. Metropoliten xətlərində buxar dartqısı
elektrik dartqısı ilə əvəz olundu. Bu dövrdə hələlik kütləvi sərnişin daşımalarında əhəmiyyətli
yer tutmayan avtomobil nəqliyyatı meydana gəldi.
Dövdüncü mərhələ (XX əsrin birinci rübündən indiyə qədər) avtomobil nəqliyyatının
intensiv inkişafı ilə fərqlənir. Kütləvi şəhər nəqliyyatında bu, avtobusların meydana gəlməsi və
geniş yaylması ilə bağlıdır. Avtobuslar tramvayların mövqeyini əhəmiyyətli zəiflətdi və bəzi
şəhəıiərdə onu tam əvəz etdi. İri şəhərlərdə daha çox sürətli küçədənkənar sərnişin nəqliyyatı -
metropoliten inkişaf tapdı.
Qarşıdan gələn beşinci mərhələ əhalinin qruplarla yerləşməsi sisteminin inkişafı ilə sıx
əlaqədardır. Bu sistemdə əsas şəhər xeyli sayda yaşayış məntəqələrini özündə birləşdirən şəhər
aqlomerasiyasının mərkəzi hesab olunur. Hal - hazırda yaxın yerləşmiş şəhərlərin birləşməsi -
qovuş- masından yaranan konurbasiyaya elektro və turboqatarlar vasitəsilə xidmət olunur (V—
200km/saat). Təkərli nəqliyyatın sürət imkanları bu qiyməti 250 km/saat - a və daha çox
artırmağa
imkan verir ki, bu qiyməti də qrup sistemində kifayətləndirici hesab etmək olmaz.
Qrup sisteminin diametri bəzi hallarda bir neçə yüz kilometrə çatır. Təkərsiz nəqliyyatın (hava
və ya maqnit yastığında) inkişafındakı nailiyyətlər yaxın gələcəkdə şəhər aqlomerasiyalannda
sürətin 500km/saat və daha çox qiymət almasına imkan verəcəkdir.
Mövzu 20.
Şəhər nəqliyyatının növləri və istifadə şəraiti.
Şəhərin vahid nəqliyyat sistemi çoxsahəli şəhər təsərrüfatının bir hissəsi olub özündə
aşağıdakıları birləşdirir: nəqliyyat vasitələri (hərəkət tərkibi); yol qurğuları (rels yollar, tunellər,
estakadalar, körpülər, yol keçidləri. stansiyalar, duracaqlar); elektrik təchizatı stansiyaları; təmir
emalatxanaları və zavodları; depolar, qarajlar, texniki xidmət stansiyaları və s. Şəhərin nəqliyyat
sisteminə həmçinin velosipedlər də daxildir və bunun üçün səkilərdə xüsusi velosiped yolları
salınır.
Şəhər nəqliyyatının konkret növünün işini xarakterizə edən əsas göstəricilər daşıma
qabiliyyəti və hərəkət sürətidir.
