Velorikşa (Qərb ölkələrində  velotaksi

qaydalarının gözlənilməməsi göstərilsə də, sistemin bağlanmasının əsil səbəbi onun konstruktiv 
çatışmamazlıqlarının olması idi. 
ABŞ - da qrup şəkilli (hər nəqliyyat vasitəsində 8 oturan və 12 duran sərnişin) avtomatik 
nəqliyyat sistemi olan Morgantown Personal Rapid Transit 1975 - ci ildən indiyə kimi hər gün 
15000 sərnişin daşıyır. 
Həm xüsusi, həm də adi yollarda hərəkət edən (Dual Mode) ııəqliyyat sistemləri.
Dual 
Mode Transit (ingiliscədən tərcümədə - ikirejimli ictimai şəhər nəqliyyatı) və ya sadəcə 
Dual Mode - elə nəqliyyat sistemidir ki, burada elektromobillər həm adi yollarla sürücülər 
tərəfındən, həm də xüsusi yollarda avtomatik rejimdə idarə oluna biləıiər. 

Mövzu 21. 
Nəqliyyatda elm,ekologiya və təhlükəsizlik problemləri.
Müasir dövrdə ekoloji təhlükəsizlik qlobal problemlərdən biri kimi aktual olaraq qalır. 
İnsanların ətraf mühitə neqativ təsirinin əsas istiqamətlərindən biri də ətraf mühitin 
çirkləndirilməsidir. Bu çirklənmə təbii proseslərlə yanaşı, antronogen - yəni insanların təsərrüfat 
fəaliyyəti ilə bağlı olur. Ətraf mühitin çirkləndirilməsi insan sağlamlığı üçün önəmli yeri olan su, 
hava və torpağın fiziki-kimyəvi tərkibinin dəyişdirilməsi nəzərdə tutulur. 
Məlum olduğu kimi, təbiətin mühafizə obyektlərindən biri də atmosferdir. Mahiyyət etibarı 
ilə, hava və insanı əhatə edən ətraf mühit eyni zamanda təbii mühitdir. 
Atmosferin çirklənməsi, xüsusən də antronogen yolla çirkləndirilməsi şübhəsiz ki, 
nəqliyyat vasitələrinin sayının artması ilə funksional şəkildə əlaqədardır. Bildiyimiz kimi, 
nəqliyyatın müxtəlif növlərinin fəaliyyəti nəticəsində hər gün atmosferə külli miqdarda zəhərli 
qazlar atılır, ətraf mühitə yüksək texnogen təsir göstərilir və insanların sağlamlığı üçün ciddi 
təhlükə yaranır. 
Daxili yanma mühərrikləri ilə işləyən avtonəqliyyat vasitələri atmosferi çirkləndirən 
başlıca mənbə növü olaraq qalır. Hava hövzəsinin çirklənməsində avtonəqliyyat vasitələrinin 
payı 80%-dir. 
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında 20,4 min avtobus və 70,0 min yük avtomobili 
vardır. Son dövlət texniki baxışı ilə avtobusların yalnız 39,2%-nin, yük avtomobillərinin 25,4%-
nin texniki cəhətdən yararlı olduğu müəyyənləşdiril-mişdir. Avtomobillərin əksəriyyəti fiziki və 
texniki cəhətdən həddi aşınmış, ekoloji göstəricilərinə görə isə istismara yararsız vəziyyətdədir. 
Dünyada baş verən qloballaşma prosesində iqtisadiyyatın keçid dövrünü yaşayan 
ölkəmizdəki avtomobillərin əksəriyyəti MDB ölkələrində istehsal edilmiş avtomobillərdir. 
Bundan əlavə, 10 ildən artıqdır ki, ölkəyə xaricdən həmin ölkələrdə işləmə müddəti həddinə və 
ekoloji cəhətdən yararsızlığına görə istismarı qadağan edilmiş avtomobillər idxal edilir. 
Avtomobillərin modelləri bütün əsas göstəricilərinə görə (qənaətlilik, etibarlılıq, təhlükəsizlik, 
ekoloji yararlılıq) sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdən 8-10 il geridə qalır. 
Belə avtomobillərin istismarı nəticəsində yanacaq sərfi və atmosferə atılan zərərli 
maddələrin miqdarı artır. Bundan başqa, respublikada avtomobil parkının böyük əksəriyyətinin 
özəlləşməsi də, onun maddi-texniki bazasının zəifləməsi nəticəsində ətraf mühitə öz mənfi 
təsirini göstərmişdir. 
Hal-hazırda respublikada istismar edilən avtomobillərin üçdə iki hissəsinin Bakı şəhərində 
cəmləşdiyini nəzərə alsaq, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində qarşıda duran problemlərin nə 
dərəcədə aktual olduğu aydın olar. 
Hal-hazırda ölkəmizdə avtomobillərdən xaric olunan qaz tullantılarının zəhərlilik hədlərini 
müəyyənləşdirən müasir ekoloji təhlükəsizlik standartları işlənib hazırlanmamışdır. Bu günədək 
ölkədə keçmiş SSRİ-nin 1987-ci il standartları qüvvədədir ki, bu standartlar da nəinki bu günə 
olan beynəlxalq tələblərə cavab vermir, hətta onlardan nəzərə çarpacaq dərəcədə geri qalır. 
Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq nəqliyyat xidmətləri bazarında Avropa Şurası 
ölkələrinin nəqliyyat kompleksinə inteqrasiyası ondan milli avtomobil parkının təzələnməsi 
prosesini sürətləndirməyi tələb edir. 
Məlumdur ki, beynəlxalq sərnişin və yük daşımalarını həyata keçirmək üçün nəzərdə 
tutulmuş avtonəqliyyat vasitələri, ilk növbədə, beynəlxalq sazişlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas 
parametrlərə, yol hərəkəti təhlükəsizliyinin tələblərinə, ekoloji, həmçinin daşınan yüklərin 
saxlanması və sərnişinlərin sağlamlığının qorunması tələblərinə uyğun olmalıdır. 
Avtonəqliyyat vasitələrinin uzunmüddətli istismarı onların texniki vəziyyətinin və daxili 
yanma mühərriklərinin tənzimlənmə parametrlərinin pisləşməsinə gətirib çıxarır. Atmosferə 
atılan zərərli maddələrin miqdarı avtonəqliyyat vasitələrinin aşınmasından daha sürətlə artır. 
Məsələn, yeni avtomobillərdə yalnız 1-3 il ərzində zərərli qaz tullantılarının səviyyəsini 

istehsalçı müəssisənin zəmanət verdiyi həddə saxlamaq mümkündür. İstismar prosesində cari 
nasazlıqlar və tənzimləmələrin pozulması zəhərlilik göstəricilərinin və yanacaq qənaətliliyinin 
pisləşməsinə gətirib çıxarır. Əlverişsiz yol şəraiti, yanacaq-sürtgü materiallarının keyfiyyətinin 
aşağı olması avtonəqliyyat vasitələrinin qovşaq və aqreqatlarının sürətlə yeyilməsinə, yanacaq 
sərfinin və xaric qazların zəhərliliyinin artmasına səbəb olur. Texniki qulluq və təmirin 
keyfiyyətinin hələlik yüksək səviyyədə olmaması, müasir avadanlıqların və ixtisaslı 
mütəxəssislərin çatışmaması avtonəqliyyat vasitələrinin iş qabiliyyətinin tam bərpa olunmasına 
mənfi təsir göstərir. Nəticədə avtomobil istehsalı sənayesinin ekoloji standartların tələblərinə 
uyğun olan təkmilləşdirilmiş mühərrik istehsalı sahəsində səyləri reallaşmır. 
Karbüratorlu avtomobillərdə mühərrikin yanacaq sistemindəki nöqsanlar zərərli 
tullantıların miqdarını 30-40%, alışma sistemində 25-30%, mühərrikin mexaniki hissəsində 20-
25%, avtomobilin transmissiya və hərəkət hissəsində 15% artırır. Yanacaq sistemindəki 
tənzimləmələrin pozulması isə dəm qazının miqdarını 70% və daha çox artıra bilər. Dizel 
mühərriki ilə işləyən avtomobillərdə yanacaq sistemindəki hər hansı bir nasazlıq yanacaq 
sərfinin və tüstüləmənin artmasına təsir edir. Məsələn, isiklik yanacaq verilişinin normadan 25% 
çox artırılması işlənmiş qazların tüstülülüyünü 40% artırır. Yanacaq aparat detallarının həddi 
aşınması isə, yanacaq sərfini 8-10%, tüstüləməni isə 20-30% artırır. 
İstismar edilən avtonəqliyyat vasitələrinin ekoloji parametrlərini həddi səviyyədə saxlamaq 
üçün onların texniki vəziyyətinə diaqnostika stendləri və avadanlıqlarından istifadə olunmaqla 
dövri nəzarət zəruridir. 
Son zamanlar respublikada texniki-təmir stansiyaları /sahələri/ şəbəkəsi, bir sıra yeni, 
müasir stansiyalar istisna olmaqla, texniki normalara və standartların tələblərinə cavab 
verməyən, primitiv şəkildə yaradılmış özəl texniki-təmir sahələrinin hesabına genişlənmişdir. 
Bütün bunlar isə göstərilən xidmətin mənfi nəticələri olan yol-nəqliyyat hadisələrinin baş 
verməsinə, avtomobillərin vaxtından qabaq təkrar təmirə dayanmasına və ətraf mühitin 
çirklənməsinə səbəb olur. 
Qeyd etmək lazımdır ki, "TASİS-TRASEKA" proqramına müvafiq "Tarixi İpək Yolu"nun 
bərpası ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycan Respublikası ərazisindən keçən beynəlxalq yüklərin 
avtomobil nəqliyyatı ilə daşınması zamanı ətrafa atılan zərərli maddələrin miqdarı daha da 
artacaqdır. Bu isə respublikada ekoloji vəziyyəti daha da gərginləşdirəcək. 
"Tarixi İpək Yolu"nun bərpası ilə ölkəmiz qədim dövrlərdə olduğu kimi, Avropa ilə Asiya 
arasında təbii körpüyə çevriləcəkdir. "Avropa-Qafqaz-Asiya" nəqliyyat dəhlizinin yaradılması 
Qafqaz, Otra və Mərkəzi Asiya ölkələrinə dünya iqtisadi bazarına daxil olmağa imkan 
yaradacaqdır. 
Hələ 1993-cü ilin may ayında Avropa Komissiyasının çağırışı ilə Brüsseldə Mərkəzi Asiya 
və Qafqazın yeni dövlətlərinin, həmçinin Avropa İqtisadi Birliyi ölkələrinin nümayəndələrinin 
birgə görüşü keçirilmişdir. Görüşün yekunları üzrə TRASEKA-nın "Avropa-Qafqaz-Asiya" 
nəqliyyat dəhlizinin yaradılması haqqında Bəyannamə qəbul edilmişdir. Bununla, "TASİS-
TRASEKA" texniki yardım proqramının layihələrinin həyata keçirilməsinin təməli 
qoyulmuşdur. Onun qarşısında duran vəzifə - yüklərin Avropa və Asiyaya, həmçinin geriyə 
fasiləsiz, tez və etibarlı nəqlinin təmin edilməsidir. Proqram yaxın yüz ildə nəqliyyat dəhlizinə 
daxil olan ölkələrin vahid iqtisadi məkana qlobal, istiqamətləndirilmiş inteqrasiyasını nəzərdə 
tutur. Yeni nəqliyyat dəhlizi şimal marşrutundan 2000 km-dək qısadır ki, bu da yüklərin nəql 
etdirilməsi vaxtını nəzərə çarpacaq dərəcədə qısaldır. İkincisi, şimal dəhlizindən fərqli olaraq, 
TRASEKA bütün rejimlərdə işləyir - burada temperatur əslində, adətən 50C-dən aşağı düşmür. 
Şübhəsiz ki, bu marşrutun nəqliyyat şəbəkəsinin Azərbaycan Respublikası əhalisinin sıx 
məskunlaşdığı rayonlarından keçəcəyi nəzərə alınmalıdır. 
Nəqliyyat şəbəkələri nəqliyyat sisteminin iki mühüm yarımsistemindən biridir. Nəqliyyat 
şəbəkələri stasionar ekoloji təhlükə mənbəyidir. 
İkinci yarımsistem isə, nəqliyyat şəbəkəsindən istifadə edən nəqliyyat vasitələridir. Bu 
nəqliyyat vasitələri qeyri-stasionar ekoloji təhlükə mənbəyi kimi, ətraf mühiti zərərli maddələrlə, 

müxtəlif zəhərli birləşmələrlə, elektromaqnit sahəsi və s. ilə çirkləndirməkdə həlledici rol 
oynayır. 
Nəqliyyat şəbəkələrinin normal fəaliyyətini təmin etmək üçün onların müvafiq 
infrastrukturu yaradılmalıdır. Həm nəqliyyat şəbəkələrinin, həm də bu şəbəkələrdən istifadə edən 
nəqliyyat vasitələrinin ekoloji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sisteminin də nəzərdə tutulması 
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ekoloji təhlükəsizlik sisteminə zəruri şəkildə müasir tələblər nəzərə 
alınmaqla, təşkil edilmiş analitik informasiya mərkəzi daxil olmalıdır. 
Avtonəqliyyat vasitələrinin ekoloji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində çoxplanlı mühüm 
vəzifələrdən biri də dövlət ekoloji nəzarət sisteminin yaradılmasıdır. 
Bu məqsədlə respublikanın sərhəd-keçid məntəqələrində, iri şəhərlərin giriş-çıxış 
yollarında, habelə magistral avtomobil yollarında daim fəaliyyət göstərən ekoloji postların 
çoxaldılması zəruridir. Həmçinin dövlət ekoloji nəzarət qaydalarını və onun həyata keçirilməsini 
reqlamentləşdirən normativ aktlar səmərəli şəkildə tətbiq edilməlidir. 
Normativ aktlarda dövlət nəzarətini həyata keçirən oqranların qarşılıqlı əlaqəsinin 
mexanizmi öz əksini tapmalı, ətraf mühiti çirkləndirməyə görə ödənişin həyata keçirilməsi 
qaydaları və tarifləri dəqiqləşdirilməlidir. 
Azərbaycan Respublikası bu gün beynəlxalq nəqliyyat siyasətinin həyata keçirilməsində 
fəal iştirak edir. Onun inkişaf istiqamətləri dəqiq müəyyənləşdirilmişdir: nəqliyyat kompleksinin 
beynəlxalq sistemə sürətli inteqrasiyası, hüquq qaydalarının beynəlxalq nəqliyyat hüququ 
normaları ilə harmonizasiyası, multimodal daşımaların inkişafı, qısa müddətdə, az vəsait itkiləri 
ilə beynəlxalq yük və sərnişin daşımalarını maneəsiz həyata keçirməyə imkan verən unifiksiya 
edilmiş qanunların qəbul edilməsi, ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi və s. 
Avtonəqliyyat vasitələrinə olan tələblərin həyata keçirilməsi və ekoloji təhlükəsizliyin 
daha səmərəli şəkildə təmin edilməsi məqsədilə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi 
zəruridir: 
- Avropa Şurasının direktivləri və BMT Avropa İqtisadi Komissiyasının qaydaları nəzərə 
alınmaqla, EURO ekoloji normativlərinin mərhələlərlə qəbul edilməsi proqramının işlənib 
hazırlanması; 
- standartlar, ekoloji sertifikatlaşdırma qaydaları və avtomobil nəqliyyatının ətraf mühitə 
zərərli təsirinin səviyyəsini tənzimləyən digər normativ-hüquqi sənədlər paketinin işlənib 
hazırlanması; 
- avtomobil nəqliyyatının ətraf mühitə zərərli təsirinin azaldılmasını təmin edən, 
avtonəqliyyat parkının təzələnməsi prosesini sürətləndirən stimullaşdırma sisteminin işlənib 
hazırlanması; 
- respublikanın sərhəd-keçid məntəqələrində, iri şəhərlərin giriş-çıxış yollarında, həmçinin 
magistral avtomobil yollarında müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş, avtonəqliyyat vasitələrinin 
ekoloji göstəricilərinə nəzarət edən ekoloji postların yaradılması; 
- respublikanın sərhəd-keçid məntəqələrinin zəruri texniki vasitələrlə təchiz edilməsi və 
avtonəqliyyat vasitələrinə unifikasiya edilmiş nəzarət sisteminin yaradılması; 
- beynəlxalq standartların tələblərinə cavab verən ətraf mühiti idarəetmə sisteminin və 
informasiya təminatı sisteminin yaradılması; 
- beynəlxalq standartların tələblərinə müvafiq surətdə avtonəqliyyat vasitələrinə təminatlı 
texniki xidmət göstərən texniki-təmir stansiyaları şəbəkəsinin genişləndirilməsi, texniki qulluq 
və təmirin keyfiyyətinə dövlət nəzarətinin təmin edilməsi.

Mövzu 22. 
Daşımaların əsas nəqliyyat növləri arasında səmərəli paylanması.
Yük və sərnişin daşımalarının müxtəlif nəqliyyat növləri arasmda faktiki paylanması 
göstəricilərinin analizi onların optimal olub-olmaması barəsindəki suala cavab vermir. Bu sualın 
cavabı həddindən artıq çətindir. Hansı nəqliyyat növünün hansı yükdən nə qədər daşımalı 
olduğu sualı kütləvi tədqiqatlar tələb edir. 
Yük daşımalarının perspektiv planlaşdırılmasında daşıma həcmlərinin müxtəlif nəqliyyat 
növləri arasında paylanması məsələsini çox vaxt nəqliyyat xərclərinin minimumu meyarına görə 
həll edirlər. Bu məqsədlə ayrı - ayrı xətlər və yük növləri üzrə çoxvariantlı texniki - iqtisadi 
hesabatlar aparır, sonra onları bir - biri ilə uyğunlaşdırırlar. Çox vaxt bu məsələ həll olunarkən 
keçmiş illərdə yaranmış ənənəvi paylanma nəzərə alınır ki, bu da seçməni asanlaşdırır. Əgər hər 
hansı nəqliyyat növü bu və ya digər daşımalarda aşkar üstünlüyə malikdirsə, onda uyğun 
daşımalar həmin nəqliyyat növünə təhkim edilir. Seçmə zamanı alternativ variantlar meydana 
çıxarsa, yəni hər hansı daşıma növü bir neçə nəqliyyat növü ilə yerinə yetirilə bilərsə, onda 
onlardan optimal olanının seçilməsi məsələsi ortaya çıxır. 
Verilmiş daşımaların yerinə yetirilməsi üçün optimal nəqliyyat növünün seçilməsi baxılan 
nəqliyyat növlərinin bir və ya bir neçə meyara görə müqayisəsi yolu ilə aparılır. 
Optimallıq meyarı kimi ayrı - ayrı və ya ümumiləşdirilmiş göstəricilər qəbul oluna bilər. 
Ayrı - ayrı göstəricilərə nəqliyyat işi, çatdırma sürəti, yanacaq və enerji sərfi və ya digər natural 
göstəricilər aiddir. Əsas ümumiləşdirilmiş göstərici kimi daşımalara sərf olunan gətirilmiş xərclər 
qəbul olunur. Bu göstərici illik istismar xərcləri ilə verilmiş daşımaları yerinə yetirməyə lazım 
olan əsaslı qoyuluşun müəyyən hissəsinin cəmidir. Gətirilmiş xərclər aşağıdakı ifadə ilə 
müəyyən olunur: 
)
(

Download 3,83 Mb.