Y
T
n
G
D
K
E
X
X
. burada X - hesabi daşımaları yerinə yetirmək üçün
lazım olan illik istismar xərcləri, man; E
n
- əsaslı qoyuluşun səmərəliliyinin normativ əmsalı,
adətən 0,12 hədlərində qəbul olunur;
T
K
- verilmiş daşımaları yerinə yetirmək üçün daimi
qurğuların inkişafı və hərəkət tərkibinin alınmasına sərf olunan əsaslı qoyuluş, man; D
Y
-
nəqletmə prosesində olan yük kütləsinin ümumi dəyəridir (xalq təsərrüfatınm dövriyyə
vasitələri), man.
İstismar xərclərinə cari yanacaq, enerji, material, avadanlıq, təmir, amortizasiya və daşımaların
yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan əmək haqqı xərcləri aiddir. Əsaslı qoyuluş xərclərinə magistral və
qovşaqların buraxma qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsi və verilmiş daşımaları yerinə yetirmək üçün
hərəkət tərkibinin, uyğun inventarm alınmasma çəkilən birdəfəlik xərclər aiddir. Yolda olan yük
kütləsinin miqdarı aşağıdakı ifadə ilə hesablanır:
sut
or
sut
V
l
P
P
burada P
sut
- yükün sutkalıq göndəriş norması, t; l
or
-
daşımaların orta uzaqlığı, km; V
sut
-
yükün
orta sutkalıq yerdəyişmə sürətidir, km / sutka.
1 t yükün orta qiyməti topdansatış qiymətlərə müvafiq müəyyən edilir.
Daşımaların müxtəlif nəqliyyat növləri arasmda paylanma məsələsi həll edilən zaman
mövcud nəqliyyat xətlərinin buraxma qabiliyyəti kifayət qədər olduqda əsaslı qoyuluş xərcləri
nəzərə alınmır. Əsas meyar kimi müəyyən korreksiyalardan sonra daşımaların maya dəyəri,
həmçinin tariflər götürülə bilər.
Nəqliyyatın müxtəlif növlərinin inkişafı bir-biri ilə əlaqədar kompleks şəkildə
aparılmalıdır. Bu zaman nəqliyyatın hansı növünün nə dərəcədə inkişaf etdirilməsi problemi
yaranır və iki qarşılıqlı əlaqəli məsələnin həll olunmasmı tələb edir:
Nəqliyyatın universal növlərindən dəmir yolu həm yük, həm də sərnişin daşımalarında ən
qənaətcil hesab oluna bilər. Bəzi daşıma növlərində boru kəməri nəqliyyatı ilə daşımalar daha
ucuz başa gəlir. Lakin bu nəqliyyat növü universal hesab olunmur, digər nəqliyyat növləri ilə
yalnız neft və qaz daşınmasmda rəqabət apara bilir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daşımaların kütləviliyi, maya dəyərinin aşağı və məhsuldarlığın
yüksək olmasına görə vahid nəqliyyat sistemində əsas yeri tutur. Praktiki olaraq bu nəqliyyat
növü daşıma qabiliyyətinə görə bütün nəqliyyat növlərindən yüksəkdir.
Dəniz nəqliyyatı universal nəqliyyat növləri içərisində yük daşımalarının daha qənaətcil və
yüksək məhsuldarlığına görə seçilir. Qitələrarası yük daşımalarında dəniz nəqliyyatı praktiki
olaraq əvəzedilməzdir, lakin daxili kabotaj daşımalarında bu nəqliyyat növü sahilyanı rayonlarda
digər nəqliyyat növləri ilə müqayisə oluna bilər. Başqa sözlə bu nəqliyyat növü geniş ərazi
universallığına malik deyildir.
Çay nəqliyyatı yüksək məhsuldarlığa və nisbətən aşağı maya dəyərinə malikdir, lakin bu
nəqliyyat növünün də ərazi üzrə universallığı məhduddur. Bəzi şimal ölkələrində çay
nəqliyyatının əsas çatışmayan cəhəti mövsümilikdir.
Avtomobil nəqliyyatında yük daşımalarınm maya dəyəri çox yüksəkdir. Əmək
məhsuldarlığma görə bu nəqliyyat növü axırıncı yer tutur və digər nəqliyyat növləri ilə
müqayisə oluna bilmir. Lakin bütün yerüstü nəqliyyat növlərindən yalnız avtomobil nəqliyyatı
unikal manevretmə qabiliyyətinə və daşımaları «qapıdan - qapıya» prinsipi ilə yerinə yetirmək
imkanına malikdir. Ərazi universallığına görə avtomobil nəqliyyatı aviasiyadan sonra ikinci yer
tutur. Lakin kütləvi daşımaların yerinə yetirilməsi üçün təkmil yolların olması vacibdir.
Hava nəqliyyatı öz xarakterik xüsusiyyətlərinə görə bütün digər yerüstü nəqliyyat
növlərindən bahadır. İri təyyarələrdə sərnişin daşımalarının maya dəyəri dəmir yoluna yaxındır.
Bununla bərabər hava nəqliyyatı digər nəqliyyat növləri üçün qeyri - mümkün hesab olunan
sürət almağa imkan verir və yüksək universallığa malikdir.
İstənilən ııəqliyyat növünün mühüm səmərəlilik göstəricilərindən biri yük (sərnişin)
daşımalarının çatdırnıa sürətidir. Dəmir yollarında orta texniki sürətin 45 - 50 km / saat, hərəkət
sürətinin 80 - 90 km / saata bərabər olduğu halda, yüklərin çatdırma sürəti (yük göndərənin
anbarından yük alanın anbarına kimi bütün yol boyu) 10-15 km / saat təşkil edir. Vaxt itkisi
əsasən göndərmə və təyinat stansiyalarında, həmçinin texniki stansiyalarda qatar yaradılması
prosesində müşahidə olunur. Dəmir yolunda sərnişinlərin çatdırma sürəti 50 - 70 km / saat,
əksər qatarlarm hərəkət sürəti 80 - 100 km / saat, hətta 120 - 160 km / saat təşkil edir.
Dəniz və çay nəqliyyatında yüklərin çatdırma sürəti dəmir yolundakı sürətin 60 - 70 %. - i
qədərdir. Boru kəməri ilə neft daşımalarının sürəti isə dəmir yolu sürətinin 40 - 50 % - ni təşkil
edir.
Avtomobil nəqliyyatı yüklərin çatdırma siirətinin xeyli yüksək olması ilə fərqlənir və dəmir yolu
nəqliyyatındakı sürətdən 1,8-2 dəfə çoxdur. Bəzi tədqiqatlara görə avtomobil nəqliyyatı yükləri 200 km
məsafəyə dəmir yoluna nəzərən 5,5 dəfə, 50 km-ə isə 9-10 dəfə tez çatdırır. Əgər dəmir yolu
daşımalarında avtomobil nəqliyyatı da iştirak edirsə bu nisbət avtomobil nəqliyyatının xeyrinə olaraq
dəyişir
Əgər 100 km - ə qədər olan daşıma məsafəsini qısa, 100 - 500 km - orta və 500 km -
dən yuxarını uzaq qəbul etsək müxtəlif nəqliyyat növlərinin tətbiqinin aşağıdakı prinsipial
sxemini vermək olar.
•
Dəmir yolu nəqliyyatı - uzaq və orta məsafələrdə yük, orta məsafələrdə və
şəhərətrafı rabitələrdə əsas sərnişin nəqliyyatı növüdür.
•
Avtomobil nəqliyyatı - yüklərin qısa məsafələrdə, qiymətli (xüsusilə tez xarab olan)
yüklərin orta məsafələrdə, sərnişinlərin qısa və orta məsafələrdə daşınmasında
kütləvi nəqliyyat növüdür.
•
Hava nəqliyyatı - sərnişinlərin uzaq və bəzi orta məsafələrdə, qiymətli və defisit
yüklərin çox uzaq məsafələrdə daşınmasında əsas nəqliyyat növüdür.
•
Çay nəqliyyatı - çay yollarının cazibə dairəsində orta və uzaq məsafələrə kütləvi
yüklərin daşınmasında, sərnişinlərin kruiz məqsədləri ilə daşımalarında əsas nəqliyyat
növüdür.
•
Dəniz nəqliyyatı - xarici ticarət yüklərinin kütləvi daşımalarında, həmçinin dəniz
yollarına rahat çıxışı olan rayonlarda kabotaj yüklərinin daşınmasında əsas nəqliyyat
növüdür, eyni zamanda dəniz nəqliyyatı kruiz üzrə sərnişinlərin daşımalarını da yerinə
yetirir.
•
Boru kəməri nəqliyyatı - neft və qaz yüklərinin istənilən məsafəyə daşınmasında
kütləvi xüsusiləşdirilmiş nəqliyyat növüdür.
Göstərilən təsnifat müxtəlif nəqliyyat növlərinin əsas fəaliyyət dairəsini əks etdirir. Bu
o demək deyildir ki, əsas fəaliyyət dairəsindən kənarda bu və ya digər nəqliyyat növü hər
lıansı konkret daşıma üçün ən səmərəli ola bilməz.
MÜXTƏLİF NƏQLİYYAT NÖVLƏRİNİN KOMPLEKS İNKİŞAFI VƏ QARŞILIQLI
ƏLAQƏSİ
Yük və sərnişin daşımalarının əsas hissəsi iki və daha çox nəqliyyat növünün iştirakı ilə
həyata keçirilir. Dəmir yolu nəqliyyatı ilə daşınan yüklərin 80 % - i sənaye nəqliyyatında, yəni
dalan yollarında yaranır və udulur. Dəniz limanlarına gələn yüklərin təxminən 90 % - i dəmir
yolu nəqliyyatına ötürülür. Çay nəqliyyatının yüklərinin 50 % - ə qədəri də dəmir yolu
nəqliyyatına qəbul olunur. Neft yüklərinin böyük miqdarı boru kəməri ilə dəmir yolu, dəniz, çay
və avtomobil nəqliyyatı növlərinə ötürülür. Avtomobil nəqliyyatı praktiki olaraq bütün
nəqliyyat növləri ilə qarşılıqlı təsirdə olur. Avtomobil nəqliyyatının rolu digər nəqliyyat növləri
ilə yerinə yetirilən sərnişin daşımalarında xüsusilə böyükdiir.
Nəqliyyat növlərinin qarşılıqlı təsirdə olduqları məntəqələr müxtəlif nəqliyyat növlərinin
qovuşduğu qovşaqlarıdır. Tarixən nəqliyyatın ayrı - ayrı növlərinin obyektlərinin yerləşdirilməsi
prosesində onların bir - biri iiə rahat əlaqələndirilməsi nəzərə alınmamışdır. Bu vəziyyət hər
nəqliyyat növü qovşaqlarının yük və sərnişinlərin son mənzili kimi qəbul edilməsi konsepsiyası
əsasında yaranmışdır. Hüquqi və faktiki olaraq qovşaqlarda tranzit axınların nəqliyyat prosesi
qırılmışdır. Qovşağa bir nəqliyyat növü ilə gələn sərnişin gedişin davam etdirilməsi iiçün digər
nəqliyyat növünə yeııi bilet almalı, yük sahibi isə gələn yükü boşaltdıqdan sonra onu yola
salmaq üçün başqa nəqliyyat növünə təhvil verməli idi.
Yalnız birbaşa qarışıq daşımalarda, yəni yük birinci göndərmə məntəqəsindən «birbaşa
sənəd» əsasında göndərildikdə yük sahibi boşaldıb - yükləmə məntəqəsində yükün bir
nəqliyyat növündən digərinə yüklənməsi qayğısından azad olur. Bu işi nəqliyyat işçiləri yük
sahibi olmadan yerinə yetirirlər.
Yüklərin və sərnişinlərin çatdırılmasında iştirak edən nəqliyyat növlərinin sayından asılı
olaraq çatdırma sistemləri bir növlü (yunimodal) və çoxnövlü (multimodal) olurlar. Yunimodal
daşımalar dedikdə hər hansı bir nəqliyyat növü ilə yerinə yetirilən bırbaşa daşımalar başa
düşülür. Multimodal daşımalar ən azı iki müxtəlif nəqliyyat növü ilə yerinə yetirilən birbaşa
qarışıq daşımalardır.
Müştərilərə nəqliyyat xidmətinin oxşarlığmı təmin etmək məqsədilə nəqliyyatın müxtəlif
növləri bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərməlidir.
Müxtəlif nəqliyyat növlərinin qovşaqlarda səmərəli işini sutkalıq və ya daha böyük
müddətə hazırlanmış fasiləsiz plan-qrafiklər təmin edir. Fasiləsiz nəqliyyat prosesi dedikdə
nəqliyyat qovşağında elə proses başa düşülür ki, qəbul olunan yüklər qoyulmuş vaxt
müddətində yola salmsmlar.
Qovşaqlarda müxtəlif nəqliyyat növlərinin qarşılıqlı təsirinin daha təkmil forması vahid
|
