Avtomobilin idarəliliyi(qabiliyyəti)

AVTOMOBİLİN DÖNMƏSİ 
Təkərli nəqliyyat vasitələri aşağıdakı üsullarla dönə bilər: 1) idarə olunan təkərlərin 
döndərilməsi; 2) bir bortun idarə olunmayan təkərlərinin tormozlanması («tırtıllı» 
dönmə); 3) maşının bəndlərinin bir-birinə nəzərən dönməsi (iki və ya çoxbəndli 
birləşdirilmiş maşınlar) ilə.Avtomobillər üçün ən xarakterik dönmə üsulu birinci üsuldur. 
Şək.5.1-də qabaq təkərləri idarə olunan avtomobilin dairəvi trayektoriya üzrə sabit kiçik 
sürətlə hərəkəti zamanı ona təsir edən qüvvələr sxemi verilmişdir (ətalət qüvvələri təsir 
etmir).Aparan təkərlərdən avtomobilin çərçivəsinə 
F

D
və 
F

D
dartıcı qüvvələri təsir 
göstərir (şək.19, a). Bu qüvvələrin əvəzləyicisinin 

F

D
ilk yaxınlaşmada, avtomobilin 
uzununa istiqamətində yönəldiyi qəbul edilir. 
F
Д
F
Д
F
Д
D
A
L
R
x1
R
y1
F
f
а)
D
A
L
F
f
F
Д
б)
Şək.19. Avtomobilin dönmə sxemi:
a) arxa təkərləri aparan; b) qabaq təkərləri aparan
Bu qüvvə avtomobilin çərçivəsi ilə qabaq körpüyə ötürülür. İdarə olunan təkərlərin yolla 
kontakt sahəsində reaksiya qüvvələri yaranır. Bu reaksiyaların əvəzləyicisinin (
R
x1
) 
avtomobilin uzununa oxu istiqamətində yönəldiyini qəbul etmək olar. Digər qüvvələr 
olmadığından 
R
x1
əvəzləyicisi
F
D
-yə bərabər olacaq. 
R
x1
reaksiyası təkər müstəvisi və 
ona perpendikulyar istiqamətlərdə iki 
F
f
və 
R
yl
toplananına ayrıla bilər. 
F
f 
toplananı 
təkərin diyirlənmə müqavimət momenti ilə təyin olunur: 
z
f
f
fR
r
M
F


0
/
. 
Uyğun olaraq, sabit sürətlə hərəkət edən avtomobilin dönməsi zamanı aparan körpüdəki 
dartıcı qüvvə aşağıdakı kimi təyin edilə bilər: 
,
cos
/
1

f
F
R
F


X
Д
burada 
θ 

idarə olunan təkərlərin dönmə bucağıdır.Arxa körpünün ortasında yerləşən 
D 
nöqtəsinə görə momentlər cəmindən görünür ki, 
F
f
dönmə müqavimət momenti, 
R
y1
isə 
dönmə momenti yaradır. Sabit sürətli hərəkət zamanı dönmə momenti dönmə 
müqavimət momentinə bərabər olur: 

θ
sin
cos
1
y
L
F
L
R
f


. 
R
x1
-in qiymətinin ilişmə şərti ilə məhdudlaşdığını (
R
x1max
= 
φR
z1
) və 
R
y1
= 
R
x1 
∙ 
sinα 
olduğunu nəzərə alaraq, sərhəd şərti üçün: 
0
1
/
cos
r
M
R
f
z



, (15) 
burada 
M
f
− təkərin fırlanma müqavimət momenti olub, diyirlənmə müqaviməti ilə 
bərabər digər müqavimətləri də nəzərə alır.Yalnız diyirlənmə müqaviməti mövcuddursa, 
(15) şərti aşağıdakı kimi yazıla bilər: 
cos
θ
/
f


və ya 
f


cos
. 
Sonuncu ifadələr sürüşməsiz dönmə şərtini ifadə edir. Bu şərt ödənilməzsə, idarə olunan 
təkərlər sürüşəcək və avtomobilin dönməsi baş tutmayacaq.İdarə olunan təkərlərin 
maksimal dönmə bucağı adətən 35...45°-dən çox olmur. Quru, bərk örtüklü yollarda 
ilişmə əmsalı diyirlənmə müqavimət əmsalından qat-qat böyükdür, buna görə də qeyd 
olunan yol şəraitində avtomobilin idarəolunması həmişə ödənir. Yumşaq və sürüşkən 
səthlərdə 
φ və f əmsalları arasında fərq dəyişdiyindən idarəolunma pisləşir. Bu 
tormozlama halında da baş verir: tormoz qüvvəsi təkərin diyirlənmə müqaviməti ilə 
toplanır. Yolun ilişmə şərtindən tam istifadə olunmaqla intensiv tormozlanma halında 
avtomobilin dönməsi qeyri-mümkün olur.Şək.19, b)-də qabaq təkərləri aparan və idarə 
olunan avtomobilin dönməsi zamanı qüvvələr sxemi göstərilmişdir. Bu halda dönmə 
momenti yan reaksiya ilə deyil, dartıcı qüvvə ilə yaranır: 

sin
L
F
M
Д

. Qabaq 
təkərləri aparan və idarə olunan avtomobillərdə aparan təkərlər dartıcı qüvvə yaradarsa, 
dönmə momenti də yaranacaq. Buna görə də, belə avtomobillər daha yaxşı idarəolunma 
qabiliyyətinə malik olurlar.

Download 4,76 Mb.