AVTOMOBİLİN DÖNMƏSİ
Təkərli nəqliyyat vasitələri aşağıdakı üsullarla dönə bilər: 1) idarə olunan təkərlərin
döndərilməsi; 2) bir bortun idarə olunmayan təkərlərinin tormozlanması («tırtıllı»
dönmə); 3) maşının bəndlərinin bir-birinə nəzərən dönməsi (iki və ya çoxbəndli
birləşdirilmiş maşınlar) ilə.Avtomobillər üçün ən xarakterik dönmə üsulu birinci üsuldur.
Şək.5.1-də qabaq təkərləri idarə olunan avtomobilin dairəvi trayektoriya üzrə sabit kiçik
sürətlə hərəkəti zamanı ona təsir edən qüvvələr sxemi verilmişdir (ətalət qüvvələri təsir
etmir).Aparan təkərlərdən avtomobilin çərçivəsinə
F
D
və
F
D
dartıcı qüvvələri təsir
göstərir (şək.19, a). Bu qüvvələrin əvəzləyicisinin
F
D
ilk yaxınlaşmada,
avtomobilin
uzununa istiqamətində yönəldiyi qəbul edilir.
F
Д
F
Д
F
Д
D
A
L
R
x1
R
y1
F
f
а)
D
A
L
F
f
F
Д
б)
Şək.19. Avtomobilin dönmə sxemi:
a) arxa təkərləri aparan; b) qabaq təkərləri aparan
Bu qüvvə avtomobilin çərçivəsi ilə qabaq körpüyə ötürülür. İdarə olunan təkərlərin yolla
kontakt sahəsində reaksiya qüvvələri yaranır. Bu reaksiyaların əvəzləyicisinin (
R
x1
)
avtomobilin uzununa oxu istiqamətində yönəldiyini qəbul etmək olar. Digər qüvvələr
olmadığından
R
x1
əvəzləyicisi
F
D
-yə bərabər olacaq.
R
x1
reaksiyası təkər müstəvisi və
ona perpendikulyar istiqamətlərdə iki
F
f
və
R
yl
toplananına ayrıla bilər.
F
f
toplananı
təkərin diyirlənmə müqavimət momenti ilə təyin olunur:
z
f
f
fR
r
M
F
0
/
.
Uyğun olaraq, sabit sürətlə hərəkət edən avtomobilin dönməsi zamanı aparan körpüdəki
dartıcı qüvvə aşağıdakı kimi təyin edilə bilər:
,
cos
/
1
f
F
R
F
X
Д
burada
θ
idarə olunan təkərlərin dönmə bucağıdır.Arxa körpünün ortasında yerləşən
D
nöqtəsinə görə momentlər cəmindən görünür ki,
F
f
dönmə müqavimət momenti,
R
y1
isə
dönmə momenti yaradır. Sabit sürətli hərəkət zamanı dönmə momenti dönmə
müqavimət momentinə bərabər olur:
θ
sin
cos
1
y
L
F
L
R
f
.
R
x1
-in qiymətinin ilişmə şərti ilə məhdudlaşdığını (
R
x1max
=
φR
z1
) və
R
y1
=
R
x1
∙
sinα
olduğunu nəzərə alaraq, sərhəd şərti üçün:
0
1
/
cos
r
M
R
f
z
, (15)
burada
M
f
− təkərin fırlanma müqavimət
momenti olub, diyirlənmə müqaviməti ilə
bərabər digər müqavimətləri də nəzərə alır.Yalnız diyirlənmə müqaviməti mövcuddursa,
(15) şərti aşağıdakı kimi yazıla bilər:
cos
θ
/
f
və ya
f
cos
.
Sonuncu ifadələr sürüşməsiz dönmə şərtini ifadə edir. Bu şərt ödənilməzsə, idarə olunan
təkərlər sürüşəcək və avtomobilin dönməsi baş tutmayacaq.İdarə olunan təkərlərin
maksimal dönmə bucağı adətən 35...45°-dən çox olmur. Quru, bərk örtüklü yollarda
ilişmə əmsalı diyirlənmə müqavimət əmsalından qat-qat böyükdür, buna görə də qeyd
olunan yol şəraitində avtomobilin idarəolunması həmişə ödənir. Yumşaq və sürüşkən
səthlərdə
φ və f əmsalları arasında fərq dəyişdiyindən idarəolunma pisləşir. Bu
tormozlama halında da baş verir: tormoz qüvvəsi təkərin diyirlənmə müqaviməti ilə
toplanır. Yolun ilişmə şərtindən tam istifadə olunmaqla intensiv tormozlanma halında
avtomobilin dönməsi qeyri-mümkün olur.Şək.19, b)-də qabaq təkərləri aparan və idarə
olunan avtomobilin dönməsi zamanı qüvvələr sxemi göstərilmişdir. Bu halda dönmə
momenti yan reaksiya ilə deyil, dartıcı qüvvə ilə yaranır:
sin
L
F
M
Д
. Qabaq
təkərləri aparan və idarə olunan avtomobillərdə aparan təkərlər dartıcı qüvvə yaradarsa,
dönmə momenti də yaranacaq. Buna görə də, belə avtomobillər daha yaxşı idarəolunma
qabiliyyətinə malik olurlar.
