YAĞLAMA SİSTEMİ.
Yağlama sisteminin vəzifəsi mühərrikin sürtünən səthlərinə uyğun verilməsidir.
Sürtünmə səthlərə verilən yağ sürtünmə itkilərini azaldır. Detalların yeyilməsini
ləngidir,səthləri qismət soyudur ,onları yeyilmə məhsullarından tam və detalların
kipliyini təmin edir.Yağlama sistemlərinin 2 əsas tipi istifadə olunur:Yaş karterli məcburi
yağlama sistemi.Belə sistemdə nasos torlu süzgəcli qəbul edici vasitəsi ilə yağı
altlıqdan sovurur və kanalları vasitəsi ilə ona təzyiq altında mühərrikin uyğun
nöqtələrinə verir.Avtomobil mühərriklərində əksər hallarda yaş karterli məcburi
yağlama sistemi istifadə olunur.Quru karterli məcburli yağlama sistemi Belə
yağlama sistemində karterə axan yağ nasosla xüsusi dövretmə bakına vurulur.
Oradan yağ verici nasosla qəbul edilir və təzyiq altında süzgəcdən keçməklə, zəruri
olduqda isə yağ radiatoru vasitəsilə mühərrikin qovşaqına verir Quru karterli
yağlama sistemi əsasən idman və yolsuzluq avtomobillərində və motosikərdə tətbiq
edilir. Yağlama sisteminə (şəkil 2.50) aşağıdakılar daxildir. Karterin altlığı, yağ
nasosu, yağqəbuledici ilə birlikdə,yağ süzgəci,yağın təzyiq altında verilməsi
üçün silindr blokunda, blok başlığında və mühərrikin digər detallarında
açılmış.Daha çox yüklənmiş sürtünmə səthlərinə yağ təzyiq altında verilir,
mühərrikin mexanizmlərinin digər detalları yağ çilənməsi və yağ dumanı ilə
yağlanır.Yağ dirsəkli və qazpaylama vallarının yastıqlarına sistemin kanalları ilə təzyiq
altında verilir.Yastıqları yağlayıb,qismən soyudub və yeyilmə məhsullarını özü ilə
görürərək, yağ yenidən getiyə mühərrikin karterinə axıb tökülür. Dirsəkli val
fırlandıqda onun dirsəkləri karter yağ səthinə çırpılaraq yağ damcıları və yağ
dumanı əmələ gətirir ki, bu da silindrlərin səthinin, porşen və porşen barmaqlarının
yağlanmasına imkan verir. Çarxqolu- sürgüqolu və qazpaylama mexanizmlərinin
bütün hərəkət edən detalları tamamilə yağ içində olurlar.Bununla müasir
mühərriklərin qovşaqlarının yüksək yeyilmə davamlığına nail olunur.Şəkil 2.50-də
yaş (a) və quru (b) karterli yağlama sistemlərinin konturu təsvir edilmişdir.
Yaş karterli- yağlama sistemində yağ ehtiyatı silindrlərin blokunun altında
altlıqdadır.Nasos torlu süzgəclə qəbuledici vasitəsi ilə yağı çəkir və onu süzgəcə
verir.Təmizlənmiş yağ süzgəcdən silindrlər başlığında və blokunda yağlama
nöqtələrinə daxil olur.Quru karterli yağlama sistemi bəzi yüksək sürətli idman
avt-rdə sitifadə edilir.Belə sistemlərdə kəskin manevrlərdə və ya nəqliyyat
vasitəsi maili olduqda yağ divarlardan birinə tərəf hərəkət etməyəcək və
yağqəbuledici yağın səviyyəsindən yuxarıda olmayacaq.Quru karterli yağlama
sistemlərində karterə süzülən yağ əlavə yağ nasosu ilə daim xüsusi çənə vurulur.
Yağ bu çəndən təzyiq altında mühərrikin yağlama sisteminə verilir. Tipik yağlama
sistemində yağ müəyyən səviyyəyə qədər doldurma boğazlığından karter altlığına
tökülür.Yağın səviyyəsinə yağölçən şupla nəzarət olunur.Şupda iki nişan- maksimal
və minimal səviyyə qeyd olunar.Mühərrik işlədikdə yağ altlıqdan yağ nasosunun
köməyi ilə torlu süzgəcli yağqəbuledicidən keçməklə sorulur. Yağ nasosdan -- təzyiq
altında yağ süzgəcinə verilir,orada mexaniki qarışıqlardan təmizlənir və silindrlər
blokunda açılmış kanala –baş yağ magistralına daxil olur.Baş yağ magistralından
ayrılan yağ kanalları ilə yağ dirsəkli valın əsas boyunlarına ,paylayıcı valın
dayaqlarına və digər detallara daxil olur.Sürgüqolu boyunlarına dirsəkli valda
açılmış deşiklərdən daxil olur. Bəzi mühərriklərdə sürgüqolununun aşağı başlığında
kanal olur,bu kanalla yağ porşen barmağını yaratmaq üçün verilir.Yağın silindrin
işçi səthinə verilməsi üçün bəzi hallarda sürgüqolunun aşağı başlığında deşik
açılır .Sürgüqolu boynunda və dirsəkli valdakı deşiklər üst-üstə düşdükdə yağ bu
deşikdən təzyiq altında püskürdülür və silindrin güzgüsü üzərinə düşür .Bəzi
hallarda bu məqsədlə xüsusi forsunkalardan istifadə olunur.Yastıqlarda olan
araboşluqlarından süzülən yağ çarxqolu-sürgüqolu və qazpaylama mexanizmlərinin
hərəkət edən detallarına çilənir və damcı və yağ dumanı şəklində mühərrikin
digər detallarına düşür.Silindrlər bloku başlığı sahəsindən yağ ağırlıq qüvvəsinin
təsiri ilə geri altlığa axır və bu zaman qazpaylama mexanizminin detallarını
yağlayır.Karterin altlığı yağın saxlanması revervuardır. Yağ doldurma başlığından
süzüldükdə ,o, mühərrikin daxilindəki boşluqlardan keçərək karter altlığına yığılır.
Altlıqda olan yağın səviyyəsini mühərrikin karterindəki deşikdən yağ şupu ilə ölçmək
olur.Yağ nasosu yağı təzyiq altında (süzgəc və kanallardan keçməklə) çarxqolu –
sürgüqolu və qazpaylama mexanizmlərinin sürtünən detallarını vurur.Yağ nasosunun
ən geniş yayılmış növləri dişli çarxqlı və rotorlu nasoslardır.Yağ nasosu mühərrikin
dirsəkli valından ,paylayıcı valdan və ya əlavə ötürücü valdan hərəkətə gətirilə
bilər.Adətən xarici və ya daxili dişli çarxlı yağ nasosları tətbiq edilir.Dişli ilişməli
nasoslar daha yığcamdır və vasitə dirsəkli valdan hərəkətə gətirilir,buna görə onlar
minik avt-rinin mühərriklərində isə tətbiq edilirlər. Nasosun yaratdığı təzyiq yağ
magistralının davimətindən, yağın özlülüyündən və dişli çarxların fırlanma tezliyindən
asılıdır.Fırlanma tezliyinin artmasıyla dişli çarxlı yağ nasosları çox yüksək təzyiq
yarada və mühərrikin işi üçün lazım olandan daha çox yağ verə bilir. Buna görə
nasosdan çıxışda reduksiya klapanı quraşdırılır,təzyiq verilmiş həddən böyük
olduqda o açılır və yağı nasosun giriş boşluğuna qaytarır. Yağlama sistemində
yağın təzyiqinin aşağı düşməsi mühərrikin ani anda sıradan çıxmasına səbəb ola
bilər,buna görə ona yağ magistralında vurulmuş xüsusi verici ilə nəzarət edilir.
Vericidən elektrik siqnalı cihazlar panelində yerləşdirilmiş yağın təzyiq göstəricisinə
və ya qəza təzyiqi nəzarət lampasına daxil olur.Bəzi mühərriklərdə təzyiqin
vericisinin siqnalı elektron idarə bloku tərəfindən istifadə olunur.o,yağın təzyiqi
təhlükəli nasazlığı halda mühərriki söndürə bilir.Əksər yük avt-bili mühərriklərində yağ
axınlarının bölünməsi üçün ikiseksiyalı yağ nasosları istifadə olunur.Yağın
soyudulması üçün yağ radiatorları və ya su-yağ istilik mübadiləsi qurğuları istifadə
oluna bilər. Yağ radiatoru- hava ilə üfürülür,ondan axan yağı soyudur, istilik
mübadiləsi qurğusu yağdan istiliyi soyuducu mayeyə verir.Yağ radiatoru qoşulduqda
yağlama sisteminin əsas magistrallarında təzyiq azala bilər. Bu olmasın deyə,
radiatora girişdən qabaq qoruyucu klapan yerləşdirilir. Reduksiya klapanı mühərrikin
yağlama sistemində təzyiqində məhdudlaşdırılması üçündür.İzafi təzyiqində klapanın
yayı sıxılır və yağın bir hissəsi geri qayıdır. Yağ süzgəci- yağı yeyilmə məhsullarının
bərk hissəciklərindən ,mexaniki qarışıqlardan və s.təmizləmək üçündür. Çirklənmiş yağ
detalların yeyilməsini sürətləndirir və magistralları tutur. Yağ süzgəcləri təsir prinsipinə
görə arakəsməli və mərkəzdənqaçma tipli olur.Arakəsməli süzgəclərdə tutulan
hissəciklərin ölçüsü deşiklərin (arakəsmələrin ) ölçüsü ilə müəyyən olunur.Tutulan
hissəciklərin ölçüsünə görə süzgəclər kobud (tutulan hissəciklərin ölçüsü 40 mkm-
ə qədər olduqda ) və zərif (tutulan hissəciklərin ölçüsü 1- 2 mkm-ə qədər olduqda)
olmaqla bölünür.Yağ süzgəcləri aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: lazımi qədər
çirktutma qaliyyətinə malik olmaq; çirkləndirici qatışıqların optimal zərif ələnməsini
təmin etmək; hidravlik müqavimətin kiçik olması; gövdəsinin lazımi möhkəmliyinin
olması və mühərriklə birləşməsinin kipliyinin etibarlı olması.Mühərrikin yağlama
sistemə yağ iki əsas sxem üzrə təmizlənir: Tam axınlı –yağ nasosu ilə vurulan
yağın tam keçdiyi bir yağ süzgəci olan sxem; Kombinəedilmiş –tam axınlı süzgəcdən
başqa natamam axınlı süzgəc və ya bəzi hallarda mərkəzdənqaçma süzgəci olan
sxem.Yağ çirkləndirən qatışıqlar mənşəyinə görə aşağıdakı kimi bölünür: Üzvi-
yanacağın natamam yanma məhsulları və istər-istəməz yanma kamerasına düşən
az miqdarda yağ;Qeyri-üzvi –toz və mühərrikin işi zamanı əmələ gələn, detalların
metalların metal yeyilmə hissəcikləri.Mühərrikin yağının çirklənmə intensivliyi
mühərrikin konstruksiyasından ,istifadə olunan yağın keyfiyyətindən,istismar
şəraitindən və digər çoxsaylı amillərdən asılıdır.Yağ süzgəci gövdədən(şəkil 2.55) və
onun içində yerləşdirilmiş süzgəc elementindən və lazım gəldikdə tədrici buraxma,
qarşı və axmaya qarşı klapanlardan ibarət ola bilər.
.Gövdənin konstruksiyasından asılı olaraq süzgəclər iki tipdə ola bilər: Sökülməyən (spin-
on),son zamanlar öz kompaktlığına,qiymətinin ucuzluğuna və dəyişdirilməsinin əlverişli
olmasına görə daha çox istifadə olunur; Sökülən (replaceable cartidge) süzgəc elementi
dəyişdirilən ,bu tip süzgəclər ölçülərinin böyüklüyünə,xidmət zamanı daha əlverişsiz
olduqlarına görə az istifadə olunur.Taxma -süzgəc elementi daha yaxşı həldir.Onun
əsas üstünlüyü analoji süzmə keyfiyyətində nisbətən ucuz olmasıdır. Bu onunla
bağlıdır ki,onun yalnız süzgəc elementi dəyişdirilir.Bu süzgəclərin digər üstünlüyü
onları utilləşdirilməsinin asan olmasıdır.Bu üstünlük onların daha geniş istifadəsini
şərtləndirir.Süzgəc elementi əksər hallarda hopdurulmuş buzümlənmiş kağızdan. Belə
kağız yüksək məsaməli olur,hopdurulma nəticəsində isə- möhkəm və yağa dözümlü
olur.Süzmə səthinin böyük olması üçün süzgəc elementi xüsusi -adətən, çoxşüalı “ulduz
“şəklində yığılır.Pambıq parça,sintetik və ya süni süzgəc elementləri az hallarda istifadə
edilir.Tədrici buraxma klapanı (by-pass valve) bəzi hallarda qoruyucu klapan da
adlandırılır.Yağ çox və ya aşağı tempuraturlarda özülüyü yüksək olduqda süzgəc
elementindən keçə bilmədiyi hallarda mühərrik yağının mühərrik yağlama
sistemində verilməsinə əlavə şərait yaradır.Tədrici buraxma klapanının işədüşmə
təzyiqi mühərrikin konstruksiyasından asılı olaraq 0,55-2,6 kq/sm
2
müəyyən olunur.
Drenaja qarşı klapan(anti-darain valve),adətən,sökülməyən süzgəclərdə yerləşdirilir,
mühərrik dayandırıldıqdan sonra yağın süzgəcdən və yağ kanallarından karterə axıb
tökülməsinin qarşısını alır. qarşı klapanın ən geniş yayılmış konstruksiya növü
daxildən giriş deşiklərini örtən yaylaşdırılmış elastik rezin diskdir. Axmaya qarşı
klapan (anti- syphon valve ),adətən, sökülməyən süzgəclərdə tədrici buraxma və
drenaja qarşı klapanlarla bir kombinasiyada yerləşdirilir və istifadə edilmiş
süzgəcin dəyişdiriməsi zamanı yağın gövdədən -xaricetmə deşiklərindən axıb
tökülməsinin qarşısını alır.Süzgəcdə bəzi klapanların olmaması aşağıdakı hallarda
mümükündür: Süzgəc mühərrikdə elə yerləşdirilib ki,yağ gövdədən axa bilməz, buna
görə də drenaja qarşı və axmaya qarşısüzgəcə ehtiyac yoxdur; Tədrici buraxma
klapanı süzgəcdən kənarda,mühərrikdə yerləşdirilib.karter qazları adlanır.Karter
qazları yanıcı qarışıq və tam və ya natamam yanmış yanma məhsullarının
qarışığından ibarətdir.Karterə keçən qazlar mühərrikə düşən yük artdıqca və
mühərrikin detalları daha çox yeyildikcə artır.Karter qazlarının tərkibində olan
yanacaq yağın keyfiyyətini pisləşdirir və onu durulaşdırır.Karter qazlarının
tərkibində olan yanacaq yağın keyfiyyətini pisləşdirir və onu durulaşdırır. Karter
qazlarının digər komponetləri yağı parçalayır,qatranlı maddələr və turşu əmələ
gətirir, sürtünən səthləri paslandırır.Bu qazlar çarxqollu-sürgüqollu mexanizminin
detallarına qarşı çox aqressivdir,karter qazları zərərlidir. Buna görə də karterin
ventilyasiyası nəzərdə tutulur.Karterin ventilyasiyası mühərrikin işi zamanı yaranan
seyrəkləşmə hesabına məcburi olaraq aparılır.Karter qazları sorucu şlanqla
yağayırıcıya verilir.Yağ ayrılaraq yağ altlığına axıdılır.Yağ ayrılmış karter qazları
mühərrikin qida sistemində yanıcı qarışığa və havaya qarışdırılır, sona qədər
yanma üçün mühərrikin silindrlərinə verilir.
| 