53
chegaralanganda talabalarning fikrlashiga chek qo‗yiladi.
Faqat birgina javob
mavjud bo‗lgan taqdirda xilma-xil vosita va jarayonlardan foydalanish joizki, uning
yordamida talabalar ana shu javobni topa olsin.
Faollik. Tanqidiy fikrlash talabalarning faolligi bilan bevosita bog‗langan.
Odatda, talabalar sustkash tinglovchilar bo‗lishadi, chunki ularda o‗qituvchi bilimli
yoki matnda uning bu bilimlari aks etgan, shu tufayli ularning bilimlari o‗qituvchi
mas'ul degan ishonch shakllanib qolgan. O‗quv jarayonidagi talabalarning faol
ishtiroki va o‗qishlariga o‗zlarining mas'ul ekanligiga tayyorligi tanqidiy fikrlashda
kutilgan natijalarni beradi. Talabalarni fikr yuritishga, o‗z g‗oyalari va fikrlari bilan
o‗zaro o‗rtoqlashishga da'vat etish kabi pedagogik yondoshuv ularning faolligini
o‗stiradi.
Mixali Chikjentmixaliy (1975) ta'kidlaydiki, talabalar o‗sha murakkab darajadagi
o‗kuv jarayonida
faol ishtirok etishsa, bilish jarayonida qatnashganligidan katta
bahra oladilar va o‗zlarida chuqur qoniqish hissini sezadilar.
Tavakkalchilik Erkin fikrlilik tavakkalchilikka asoslanadi. Uning bilim
faoliyatida qo‗rqmay tavakkal qiluvchi insonlarni rag‗batlantirib turish joizdir.
Fikrlash jarayonida «ahmoqona g‗oyalar» aql
bilan tuzilmagan birikma va
tushunchalar ilgari surilgan holatlar ham bo‗lishi mumkin. O‗qituvchi uni o‗quv
jarayonini tabiiy holati sifatida talabalarga tushuntirishi lozim.
Talabalarni tavakkaldan holi bo‗lgan, ya'ni g‗oyalar qadrlangan, talabalarning
fikrlash faoliyatida faol ishtirokini yuqori motivatsiyalash imkoni bo‗lgan
muhitda
o‗ylash lozimligini ularda ishonch hosil qilish zarur.
Qadrlash. Tanqidiy fikrlashning omillaridan biri talabalarning fikrlash
jarayonini qadrlashdir. Tashkil etilgan fikrlash jarayonida talabalar o‗z g‗oyalari,
tasavvurlarining o‗qituvchi tomonidan qadrlanayotganini tushungan chog‗dagina
chuqur mas'uliyat va e'tiborga yarasha javob qaytaradilar.
Talabalar o‗z fikrlash jarayonini qadrlashni namoyish qilishga harakat qiladilar,
unga va uning oqibatlariga nisbatan jiddiy munosabatda bo‗la boshlaydilar.
Qimmatlilik. Fikrlash jarayonini tashkil etish davomida talaba ularning fikrlari,
o‗z tanqidiy tahlili natijalari qimmatli ekanligini ularning ongiga singdirish zarur.
O‗qituvchi talabalardan muayyan materialni shunchaki
qayta ishlashni talab
qilganda tayyor qoliplardan, andozalardan holi bo‗lishi lozim. Bu esa talabalarda
o‗zgalar g‗oyalarini mexanik tarzda qayta ishlab chiqish
eng muhim va qimmatli
ekanligiga ishonch hosil qilishga olib keladi. Aslida talabalarga o‗z fikri, o‗ziga
taalluqli bo‗lgan g‗oya va tasavvurlar qimmatli ekanligini ko‗rsata olish zarur.
Talabalarning o‗zlari ham o‗z fikrlarining qimmatbaho ekanligiga ishonch hosil qila
olishlari zarur. Ular o‗z fikrining tushuncha va masalani muhokama qilish
jarayonida o‗ta muhim, shuningdek, katta hissa bo‗lib hisoblanishini
tan olishlari
kerak.
