Tarbiyainstituti b. B. Musayev

Sport I'aoliyati to‘g‘risidagi fanda, ya’ni sport-pedagogik 
tadqiqotlar va trenirovka jarayonini amalga oshirishda o‘lcha- 
nndigan barcha parametrlar quyidagi to‘rtta guruhga bo‘linadi :
- orgunizmdagi turli tizimlar funktsional holati yig‘indi (ku- 
nuilutiv) sumurusini aks ettiradigan integral parametrlar (masalan, 
Nport mahorati);
sportchi organizmidagifunksionaltizimlardanbirigataalluqli 
Im'lgun kompleks parametrlar (masalan, jismoniy tayyorgarlik);
- tizimning faqat bitta xossasini xarakterlaydigan differensial 
parametrlar (masalan, kuch sifatlari);
ti/.imning alohida bir xossasini xarakterlovchi bitta kattalik 
(c|iymat)niifodalovchi birlikparametrlar (masalan, mushaklaming 
maksimal kuchi).
l 
jicrgctik-funksional va anatomo-morfologik parametrlaming 
o'zaro nisbati alohida ahamiyatga loyiq.
Sport tibbiyotida, trenirovka jarayonida va sport faoliyati 
ho'yicha ilmiy izlanishlarda quyidagi asosiy parametrlar 
o'lchanadi va nazorat qilinadi:
• trenirovka yuklamasi va tiklanishning fiziologik («ichki»), 
li/.ikaviy («tashqi») va psixologik param etrlari;
• kuch, tezkorlik, chidamkorlik, egiluvchanlik va chaqqonlik 
sifatlarini xarakterlaydigan param etrlar;
• inson organizmi yurak - qon tomir va nafas olish tizimlarining 
lunksional param etrlari;
• sport texnikasining biomexanik param etrlari;
• tana o‘lchamlarining chiziqli va aylanma parametrlari.
I 
Jshbu parametrlami tadqiq qilish va nazorat ostiga olish uchun 
quyidagi fizik kattaliklami oichashning turli-tuman uslublaridan 
kcng Ibydalaniladi:
• kuch ko‘rsatkichlari (bu-gavdaharakati tezligi v ay o ‘nalishi 
o'/.garishlarini vujudga keltiruvchi quyidagi sabablar: o ‘zaro 
itarish, dcl'ormatsiya, zarba, otish kuchlari va shu singarilar; 
aylanma harakatdagi momentlar va kuch momentlari: lokomotor 
va gimnastik mashqlami bajarish jarayonida tebranish, siltash, 
burilish, aylanish; sport snaryadlariga bosim va hokazolar);
19

• tezlik va tezkorlikka taalluqli kattaliklar (berilgan vaqt 
oralig‘i davomida sarflanadigan energiya miqdori; harakatlanish 
amallarini bajarishda tezlikka erishish, siljish va yo‘nalishni 
o ‘zgartirish tezligi; mashqlami bajarish jarayonida chiziqli va 
burchak tezlanish);
• vaqtga bog‘liq ko‘rsatkichlar (vaqt oralig‘i va vaqt birligi -
momenti, harakat davomliligi, harakat tempi va ritmi);
• geometrik kattaliklar (sportchining egallagan vaziyati: be­
rilgan koordinatalar tizimida gavda yoki uning ba’zi qismlarini 
joylashish koordinatalari: sakrash, sport musobaqalarida irg‘itish 
va shu kabi natijalarini o ‘lchashda berilgan ikki nuqta orasidagi 
masofa, figurali uchishda majburiy shakl va konturlami hosil 
qilishda chiziladigan konturlaming to‘g ‘riligini o'lchash; gavda 
bukirligi va (ploskostopiya) oyoq osti tekislik darajasini o ‘lchash);
• fizik xossalami xarakterlaydigan kattaliklar (inson gav- 
dasining zichligi, solishtirma og‘irligi; sport gigiyenasida 
namlikni o ‘lchash; 
suyak-mushak tizimidagi yopishqoqlik, 
qattiqlik, elastiklik );
• miqdoriy kattaliklar (gavda va uning alohida qismlarining 
massalari va og‘irligi);
• kimyoviy tarkibni xarakterlaydigan kattaliklar (bunday kat­
taliklar shunchalik ko‘p-ki, ulami bu yerda sanab o'tish juda 
qiyin);
• issiqlik parametrlari (tana harorati va ma’lum sharoitlarda 
tana tomonidan chiqariladigan yoki yutib olinadigan issiqlik 
miqdori bilan aniqlanadigan ko‘rsatkichlar);
• radiatsion parametrlar (yadro radiatsiyasi - inson gavdasi 
va uning alohida elementlari massasini radioizotop usullaridan 
foydalanib o ‘lchash va skanirlashni amalga oshirish; yosh 
sportchilaming suyak yoshini (yoki biologik yoshini) aniqlash; 
skeletning fotometrik o‘lchamlarini aniqlash va shu singarilar);
• elektrik kattaliklar (turli a’zolar: yurak, mushaklar, miya va 
shu singarilaming biopotensiallari).

Download 4,09 Mb.