Sport I'aoliyati to‘g‘risidagi fanda, ya’ni sport-pedagogik
tadqiqotlar va trenirovka jarayonini amalga oshirishda o‘lcha-
nndigan barcha parametrlar quyidagi to‘rtta guruhga bo‘linadi :
- orgunizmdagi turli tizimlar funktsional holati yig‘indi (ku-
nuilutiv) sumurusini aks ettiradigan integral parametrlar (masalan,
Nport mahorati);
sportchi organizmidagifunksionaltizimlardanbirigataalluqli
Im'lgun kompleks parametrlar (masalan, jismoniy tayyorgarlik);
- tizimning faqat bitta xossasini xarakterlaydigan differensial
parametrlar (masalan, kuch sifatlari);
ti/.imning alohida bir xossasini xarakterlovchi bitta kattalik
(c|iymat)niifodalovchi birlikparametrlar (masalan, mushaklaming
maksimal kuchi).
l
jicrgctik-funksional va anatomo-morfologik parametrlaming
o'zaro nisbati alohida ahamiyatga loyiq.
Sport tibbiyotida, trenirovka jarayonida
va sport faoliyati
ho'yicha ilmiy izlanishlarda quyidagi asosiy parametrlar
o'lchanadi va nazorat qilinadi:
• trenirovka yuklamasi va tiklanishning fiziologik («ichki»),
li/.ikaviy («tashqi») va psixologik param etrlari;
• kuch, tezkorlik, chidamkorlik,
egiluvchanlik va chaqqonlik
sifatlarini xarakterlaydigan param etrlar;
• inson organizmi yurak - qon tomir va nafas olish tizimlarining
lunksional param etrlari;
• sport texnikasining biomexanik param etrlari;
• tana o‘lchamlarining chiziqli va aylanma parametrlari.
I
Jshbu parametrlami tadqiq qilish va nazorat ostiga olish uchun
quyidagi fizik kattaliklami oichashning turli-tuman uslublaridan
kcng Ibydalaniladi:
• kuch ko‘rsatkichlari (bu-gavdaharakati tezligi v ay o ‘nalishi
o'/.garishlarini vujudga keltiruvchi quyidagi sabablar: o ‘zaro
itarish, dcl'ormatsiya, zarba, otish kuchlari va shu singarilar;
aylanma harakatdagi momentlar va kuch momentlari: lokomotor
va gimnastik mashqlami bajarish jarayonida tebranish, siltash,
burilish, aylanish; sport snaryadlariga bosim va hokazolar);
19
• tezlik va tezkorlikka taalluqli kattaliklar (berilgan vaqt
oralig‘i davomida sarflanadigan energiya miqdori;
harakatlanish
amallarini bajarishda tezlikka erishish, siljish va yo‘nalishni
o ‘zgartirish tezligi; mashqlami bajarish jarayonida chiziqli va
burchak tezlanish);
• vaqtga bog‘liq ko‘rsatkichlar (vaqt oralig‘i va vaqt birligi -
momenti, harakat davomliligi, harakat tempi va ritmi);
• geometrik kattaliklar (sportchining egallagan vaziyati: be
rilgan koordinatalar tizimida gavda yoki uning ba’zi
qismlarini
joylashish koordinatalari: sakrash, sport musobaqalarida irg‘itish
va shu kabi natijalarini o ‘lchashda berilgan ikki nuqta orasidagi
masofa, figurali uchishda majburiy shakl va konturlami hosil
qilishda chiziladigan konturlaming to‘g ‘riligini o'lchash; gavda
bukirligi va (ploskostopiya) oyoq osti tekislik darajasini o ‘lchash);
• fizik xossalami xarakterlaydigan kattaliklar (inson gav-
dasining
zichligi, solishtirma og‘irligi; sport gigiyenasida
namlikni o ‘lchash;
suyak-mushak tizimidagi yopishqoqlik,
qattiqlik, elastiklik );
• miqdoriy kattaliklar (gavda va uning alohida qismlarining
massalari va og‘irligi);
• kimyoviy tarkibni xarakterlaydigan kattaliklar (bunday kat
taliklar shunchalik ko‘p-ki, ulami bu yerda sanab o'tish juda
qiyin);
• issiqlik parametrlari (tana harorati va ma’lum
sharoitlarda
tana tomonidan chiqariladigan yoki yutib olinadigan issiqlik
miqdori bilan aniqlanadigan ko‘rsatkichlar);
• radiatsion parametrlar (yadro radiatsiyasi - inson gavdasi
va uning alohida elementlari massasini radioizotop usullaridan
foydalanib o ‘lchash va
skanirlashni amalga oshirish; yosh
sportchilaming suyak yoshini (yoki biologik yoshini) aniqlash;
skeletning fotometrik o‘lchamlarini aniqlash va shu singarilar);
• elektrik kattaliklar (turli a’zolar: yurak, mushaklar, miya va
shu singarilaming biopotensiallari).
