8.5. Reaksiya vaqtini nazorat qilish
Har qanday mashqni bajarish uchun sarflangan vaqt, odatda,
quyidagi ikkita o‘zgaruvchi tashkil etuvchilar yig‘indisidan iborat
b o ia d i:
-
reaksiya vaqti (RV);
-
harakat vaqti (HV).
Masalan, 10,5 s ga teng bo‘lgan 100 metr masofaga yugurish
natijasi sportchining (0,15 s ga teng bo‘lgan) startdagi reaksiya
vaqti va (10,35 soniyaga teng boigan) masofani yugurib o ‘tish
vaqtining yig‘indisidan iborat bo‘ladi.
RVning «Solishtirma vazni» uning qiymati reaksiya
belgilangandan keyingi harakatni bajarish vaqti bilan solishtirish
mumkin bo‘lgan mashqlarda eng katta bo‘ladi (bunday vaziyat
sport o‘yinlari va yakkakurash sport turlarida ko‘p uchraydi).
Masalan, bokschi va qilichbozlarda ixtisoslashgan reaksiya
vaqtining qiymati 0,3-0,7 s oraliqda, zarba yoki hujumni amalga
oshirish vaqtining qiymati esa 0,25-0,47 s oraliqda tebranadi.
8.4. Tezlik qobiliyatlari nazorati
132
Bundan shu narsa aniq ko‘rinib turibdi-ki, mashqni bajarish vaqti
umumiy sarflangan vaqtning taxminan 50%ini RV tashkil etadi.
Siklik xarakterdagi sport turlarida RVning natijadagi «ulushi»
katta emas: masalan, 100 metrga yugurishda u 2—3%ni, 1000
metrga yugurishda u 0,02%ni tashkil etadi.
Aytib o ‘tilganlar RV ko‘rsatkichlarining informativligi o‘yin
va yakkakurash sport turlarida eng katta qiymatga, uzoq davom
etadigan siklik xarakterdagi mashqlarda kichik qiymatga ega
bo‘ladi deb hisoblash uchun asos bo‘ladi.
Oddiy va murakkab reaksiya vaqtlari bir-biridan farqlanadi:
murakkab reaksiya vaqti, o‘z navbatida, tanlash reaksiyasiga va
harakatlanuvchi obyektga nisbatan reaksiyaga (HOR) boiinadi.
Oddiy reaksiya vaqtini signalning turi ham, javobning usuli
ham oldindan ma’lum bo‘lgan hollarda o'lchanadi (masalan,
lampochka yonganda tugmachani qo‘yib yuborish, start
beruvchining o‘q otishi bilanoq yugurishni boshlash). Oddiy
reaksiyalaming davomliligi nisbatan katta bo‘lmaydi va uning
qiymati, odatda, 0,3 soniyadan ortmaydi.
Laboratoriya
sharoitlarida
RVni
o‘lchash
reaksiomer
(xronorefleksometr)lardan foydalanib amalga oshirilishi mumkin.
Signal (tovush, yorug‘lik yoki taktil signallar) standart bo‘lishi
kerak.
0 ‘lchash kompleksining xatoligi millisoniya birliklaridan
ortib ketmasligi kerak. Masalan, yorug‘likka nisbatan sezgirlik
RV oMchanganda quyidagilar standartlashtirilishi kerak: sportchi
va signal orasidagi masofa, signalning shakli, rangi va yorqinligi,
u namoyon bo‘ladigan fon, binoning yoritilganligi, datchikning
oMchamlari va shakli, datchikka beriladigan kuchlanish, javob
qaytarish usuli (bosish yoki uzish).
Musobaqa sharoitlarida reaksiya vaqtini o‘lchash usuli start
paytidagi vaziyat yoki musobaqa mashqlarining elementlarini
bajarish shart-sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, start
maydonchalarida (suzish havzasining start tumbalarida va shu
singarilarda) ishga tushishining ruxsat etiladigan xatoligi 1 -
millisoniyadan ortmaydigan kontakt datchiklari joylashtiriladi.
133
Start pistoleti, datchiklar va vaqtni oichaydigan qurilma
(VO‘Q) bir-biri bilan o ‘zaro shunday ulangan-ki, pistolet otilishi
bilanoq VO‘Qni ishga tushiradi, kontaktning ulanishi (yoki
uzilishi) vaqtni hisoblashni boshlaydi (yoki to‘xtatadi).
Murakkab reaksiya signalning turi va uning ta’siriga bo‘ ladigan
javob usuli noaniqligi bilan xarakterlanadi (bunday reaksiyalar
asosan sportchining javob harakatlari yaxlitligicha raqibning
harakatlari bilan aniqlanadigan o‘yinlar va yakkakurash sport
turlariga xos).
Musobaqa sharoitlarida bunday reaksiyaning
vaqtini qayd etish juda qiyin.
Laboratoriya sharoitlarida tanlov reaksiya vaqti, odatda,
quyidagicha oichanadi: sportchiga o‘yin yoki jangovar vaziyatli
slaydlar namoyish etiladi. Ekspozitsiyaning davomliligi yoki
ekspozitsiyalar orasidagi vaqt intervallari standartga mos bo‘lishi
kerak.
Vaziyatni baholagan sportchi kerakli qarorni qabul qiladi va
pultdagi ma’lum bir tugmachani bosadi (har bir tugmachaga
mazkur vaziyatda aniq va maqsadga yo‘naltirilgan taktikaviy
yechim mos keladi: masalan, birinchi tugmachani bosish o ‘ng
tomonga koptokni oshirishni anglatadi, ikkinchi tugmachani
bosish koptokni savatga tomon yo'naltirishni anglatadi, uchinchi
tugmachani bosish esa koptok bilan haraktni anglatadi va hokazo).
Slayd ekspozitsiyalarining boshlanishini vaqt intervalli
qurilma (VIQ) ishga tushiradi.
Bunday testlaming natijalari quyidagilar boiadi:
1) reaksiya vaqti;
2) qabul qilingan qaroming aniqligi (bu holda aniqlik etaloni
sifatida ekspertlarning mazkur vaziyatda qanday harakatlanish
kerakligi to‘g ‘risida o ‘zaro kelishilgan fikri qabul qilinadi).
Ta’sirga reaksiya qilish (reagirovanie) ning quyidagi to‘rtta
varianti b o iish i mumkin:
1) tez va aniq;
2) tez va noaniq;
134
3) sekin va aniq;
4) sekin va noaniq.
Reaksiya vaqtini va qaromi qabul qilish aniqligini birdaniga
aniqlashda mazmuniga ko‘ra turlicha, biroq murakkabligi
bo‘yicha o‘zaro teng bo‘lgan vaziyatlar talab qilinadi.
Harakatdagi obyektga nisbatan reaksiya vaqtini
0
‘lchash
quyidagicha amalga oshiriladi:
sportchi ko‘rish maydonida
ma’lum harakat bilan javob harakati (reagirovat) qiladigan
obyekt (bu raqib, koptok, shayba, ekrandagi nuqta va shu
singarilar bo‘lishi mumkin) paydo bo‘ladi. Bunday reaksiyaning
davomliligi 0 ,3 -0 ,8 soniyani tashkil etadi. Raqib yoki koptokning
harakatini oldindan sezadigan tajribali sportchilarda (masalan,
darvozabonlarda) harakatdagi obyektga nisbatan reaksiyasi ancha
qisqa bo‘ladi.
Hamma turdagi reaksiyalaming davomliligi ko‘p omillarga
(sport turi, sportchining yoshi, kvalifikatsiyasi va reaksiya
vaqtini o ‘lchash paytidagi holatiga, signalga javob reaksiyasi -
harakatining murakkabligi va qay darajada o ‘zlashtirilganligi,
signalning turi va shu kabilarga) bog‘liq bo‘ladi. Shu munosabat
bilan reaksiya vaqtining variativligi tezlik sifatlari (individlar
ichida ham, individuallar orasida ham) ko‘rsatkichi sifatida ancha
ahamiyatli bo‘ladi.
Reaksiya vaqtining ko‘p omillar orqali shartliligi uning
ishonchliligi (stabilligi) darajasiga ta’sir etadi.
Hattoki
takroriy o‘lchashlar juda ko‘p marta bajarilganda ham reaksiya
vaqtining stabilligi, odatda, uncha katta boim aydi: 3-5 marta
takrorlanganda qayta tiklanish takrorlanuvchanlik koeffitsiyenti
0,40 dan ortmaydi; 7-11 marta takrorlanganda esa - 0,60-0,70
oralig‘ida;
19-25 marta takrorlanganda - 0,75-0,85 oralig‘ida
bo‘ladi.
Natijasi reaksiya vaqtining stabilligi bilan ahamiyatli darajada
bog‘liq bo‘lgan sport turlari bundan mustasno hisoblanadi.
Reaksiya vaqtining informativligi quyidagi ikki usul bilan
aniqlanadi.
135
B irinchi usulda musobaqa natij asini aniqlaydigan mashqlaming
strukturasi va omillaming mantiqiy tahlili asosida reaksiya vaqti
testlari informativligining taqribiy miqdori belgilanadi.
Kuch sifatlari nazorati uchun tey p in g -te st deb ataladigan
bilakni harakatlantirish chastotasi, maksimal tezlikka erishish
vaqti singari testlar past informativ va, demak, nazorat uchun
yaroqsiz hisoblanadi.
Tezkorlik testlarining informativligi universallik xarakteriga
ega emas; uning qiymati turli kvalifikatsion guruhlardagi
sportchilar uchun sezilarli darajada farq qiladi. 8.2-jadvalda
buni tasdiqlovchi ma’lumotlar keltirilgan. Yangi sportchilarda
ixtiyoriy bir ko‘rsatkich o‘rtacha yoki yuqori informativlik bilan
xarakterlanadi, shu bilan birga kvalifikatsiyaga ega boigan
sportchilarda bunday ko‘rsatkichlar faqatgina ikkita - Um^
va
| 