Tarbiyainstituti b. B. Musayev

Irenirovkada qatnashishida sportchining potensial imkoniyatlari 
haholanadi) va maxsus 
(ulaming natijalari ushbu potensial 
imkoniyatlami amalga oshirish darajasini ko‘rsatadi).
Xalqaro standartlashtirish qo'mitasining tavsiyasiga binoan 
chidamkorlikni aniqlaydigan nomaxsus testlarga quyidagilar 
kiritilgan:
1) tredbanda yugurish;
2) veloergometr pedalida ishlash;
3) step-test (8.3-rasm).
Veloergometr 
Vattlar kgm/min
300-1800
250* 4500Akkomdatsion 
200-1200 
150 -900 
100* -600 
50- -300~
Hordiq ■ 
. 
w
10 3 2t-S2 4
Trebdan 
og‘ish 6% 
15
Step-test
lyn
27.5- >0.495
■0.405
*0.315
-0.225
■0.135
2.5- *0.045
1 * 1 1 » 1 4 1 1 1
0
'p
cc
6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 
Vaqt,min
8.3-rasm.
Step - test Tredban, veloergometr va step- 
ergometrda standart testlar o‘tkazish uslubiyoti.
Sportchiga asta-sekin ortib boradigan yuklama beriladi. U yoki 
bu yuklamani bajarish uchun zarur bo‘lgan energiya maxsus birlik 
metlarda o‘lchanadi. Bir met organizmning tinch holatidagi 
energiya sarfiga teng.
Mazkur harakatlanish topshiriqlarini bajarish shartlari 
aniq standartlashtirilgan bo‘lishi kerak; odatda, ergometrik va 
li/.iologik ko‘rsatkichlar o‘lchanishi kerak.
141

Asosiy ergometrik ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: 
topshiriqlarni bajarish vaqti, hajmi va intensivligi; fiziologik 
ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: 0 2 - iste’moli, yurak qisqa- 
rishlari chastotasi, anaerob almashish chegarasi (AACh) va shu 
kabilar.
Bajarish strukturasi musobaqa sharoitlariga yaqin boigan 
testlar maxsus testlar deb hisoblanadi, shuning uchun yuguruvchi- 
sportchilar uchun tredbanda test topshirishni yoki velosipedchilar 
uchun veloergometrda test topshirishni maxsus chidamkorlikni 
nazorat qilish usuli sifatida qarash mumkin.
«Chidamkorlik» tushunchasiga insonning jismoniy ish bajarish 
imkoniyatlari tushuniladigan «jismoniy ish bajarish qobiliyati» 
tushunchasi juda yaqin.
Sportchining chidamkorligi va jismoniy ish bajarish qobiliyati 
bir nechta omillar, xususan, organizmning turli tizimlari (yurak- 
qon tomirlari, nafas olish va boshqalar) funksional imkoniyatlari 
bilan aniqlanadi.
Katta mushak guruhlari ishtirokida ko‘p miqdorda mexanik 
ish bajarilganda chidamkorlik, asosan, organizmning aerob va 
anaerob ishlab chiqarishi bilan aniqlanadi, ya’ni mushaklar 
ishlashi uchun zamr b o igan energiyani aerob va anaerob 
manbalar hisobiga yetkazib berish imkoniyati bilan aniqlanadi. 
Aerob va anaerob ishlab chiqarishning yuqori ko‘rsatkichlari
- yaxshi chidamkorlik sharti (xususan, siklik sport turlarida). 
Biroq, chidamkorlik boshqa sabablarga (masalan, harakatlanish 
texnikasiga) ham bogiiq, shuning uchun,bir tomondan, aerob 
va anaerob ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, ikkinchi tomondan, 
chidamkorlik o‘rtasida funksional bogianish yo‘q.
Chidamkorlikning nazorati o‘ziga xos boigan va o ‘ziga xos 
boim agan xarakterdagi turli testlar yordamida o ‘tkaziladi.
0 ‘ziga xos boim agan testlar harakatning muvofiqlashtiruvchi 
tizimidagi bellashuv faoliyatidan va funksiyalami ta’minlovchi
142

li/.imlami bir-biridan farq qilgan holda jismoniy harakatlami o‘z 
ichiga oladi.
0 ‘ziga xos boimagan testlar, ba’zan yugurish ashyolari yoki 
vcloergometr pedalini hay dash, tredbanda yurish uchun tuziladi.
0 ‘ziga xos boigan testlar harakatning muvofiqlashtiruvchi 
li/.imidagi bellashuv faoliyatining o‘ziga xos tizimini ta’- 
minlovchi ishning bajarilishi uchun tuziladi. Shu maqsadda, 
birga qo‘shilgan har xil maxsus tayyorlov mashqlari ishlatiladi 
(masalan, kurashdagi ko‘tarib tashlashlar qatorining me’yori, 
yugurish yoki eshkak eshish turidagi boiaklam ing seriyalari).
Chidamkorlikning maxsus nazorati, ushbu sport turidagi ish 
qobiliyatini va charchashni aniqlovchi omillami hisobga olgan 
holda amalga oshiriladi.
Bunda, shuni yodda tutish lozim-ki, lokalizatsiya va charchoq 
incxanizmi har bir sport turida o‘ziga xos b o iad i va mushak 
faoliyatining xarakterini aniqlaydi.
Shuning uchun, avval belgilanganidek, chidamkorlik umumiy 
va maxsus, bellashuvli va musobaqali, lokal, regional va global, 
anaerob alaktatli, anaerob laktatli, aerobli va aralash, mushakli va 
vegetativli, sensorli va hissiy, statik va dinamik, tezlik va kuchli 
chidamkorlik kabi turlarga boiinadi.
Shuning uchun, chidamkorlik nazorati uchun usul tanlashda 
har bir holatlardagi omillami batafsil tahlil qilish kerak.
Bellashuv faoliyatining ko‘rsatkichlari bilan bir qatorda 
chidamkorlikni baholash uchun sportchi organizmi funksional 
li/.imining faoliyatini aks ettiruvchi maxsus testlar keng 
qoilanilmoqda.
Zamonaviy sportning bellashuv faoliyatida his - hayajonli 
/o'riqishning yuqoriligini hisobga olgan holda mashg‘ulot 
jarayonlarida va o‘quv - trenirovka sharoitlarida chidamkorlikni 
nazorat qilish qabul qilinadi.

Download 4,09 Mb.