Nazorat savollari
1. Ekspluatatsiya so‗zining ma‘nosini tushintiring.
2. Texnik ekspluatatsiya (TE) tizimini ta‘riflang.
3. «Ekspluatatsiya nazariyasi» nimani o‗rgatadi?
4. TE o‗zida nimani namoyon etadi va TEdan maqsad nima?
5. Texnik xizmat ko‗rsatish deganda nimani tushinasiz?
6. TE jarayoni qanday tashkil etiladi?
7. TE jarayoni qanday tadbirlarni o‗zida namoyon etadi?
103
8. TEO deganda nimani tushinasiz?
9. Texnik xizmat ko‗rsatish deganda nimani tushinasiz?
10. Texnik xizmat ko‗rsatish qanday tadbirlarni o‗ziga birlashtiradi?
11. Texnik xizmat ko‗rsatishning qanday usullarini bilasiz?
12. Texnik xizmat ko‗rsatishni qanday optimallashtirish mumkin?
13. Tizim yoki elementlarni rad etish deganda nimani tushunsiz?
14. Nazorat qilish deganda nimani tushinasiz?
15. Ekspluatatsion nazorat tushinchasini ta‘riflang.
16. Nazorat qilishning qanday turlarini bilasiz?
17. Nazorat qilinuvchi obyektlar qaysi holatlar orqali baholanadi?
18. Norma, buzilish, avariya tushinchalarini ta‘riflang.
19. TE tizimi qanday tashkil etiladi?
20. TEOning qanday ishonchlilik ko‗rsatkichlarini bilasiz?
21. TEOning rad etmasdan ishlash ehtimolligi qaysi miqdoriy
munosabatdan aniqlanadi?
22. Telekommuniksiyalarni boshqarish tarmog‗i (TBT)ning vazifasi
nimadan iborat?
23. TBT qanday boshqarish sathlaridan tuzilgan?
104
II – BOB. KENG POLOSALI TARMOQLARGA TEXNIK XIZMAT
KO`RSATISH.
2.1. Keng polosali tarmoq tushunchasi
Yaxshi bilamizki, hozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining
rivojlanishi, ma`lumotlarni ortib borishi, borgan sayin, ulardan
foydalanish, ularni tartiblash, mukammalligini ta‘minlash maqsadida,
axborot texnologiyasi yangi bir tarmog‗ini yaratilishiga zarurat tug‗dirdi.
Insoniyatning axborotlashtirishga bo‗lgan extiyoji nuqtai nazaridan tobora
qimmati ortib borayotgan tarmoq tushunchasining yaratilishiga ham aynan
shu omillar asosiy sababchi bo‗ldi desak aslo mubolag‗a bo‗lmaydi.
Bugungi kunda jamiyatning qay bir qatlamini olmaylik uning vakillarini
axborotlashtirishga bo‗lgan talabini ortib borishini ko‗rish mumkin.
Axborot iste‘molchilarining talabi nafaqat axbortning hajmiga, balki,
uning sifatiga ham bevosita ta‘sir etmoqda. O‗z-o‗zidan ma‘lumki, katta
xajmdagi axborotni iste‘molchilarga qisqa vaqt ichida sifatli yetkazib
berish xizmatlarni ta‘minlovchi tizimlarga yuqori talablarni qo‗yadi.
Aytish
joizki,
telekommunikatsiya
xizmatlarini
tashkil
etuvchi
telekommunikatsiya tarmog‗i operatorlari o‗z tarmoqlarini mijozlarning
talablariga mos ravishda rivojlantirib borishlari zarur. Shuni unutmaslik
kerakki, bunday usulda aloqa tarmoqlarini modernizatsiya qilish aloqa
operatoridan qo‗shimcha sarf xarajatni talab etadi. Shuning uchun ham
bunday aloqa tarmoqlarini tashkil qilishda eski texnologiyalardan
yangisiga o‗tishni ta‘minlovchi, yangi xizmat turlariga ega bo‗lgan,
iqtisodiy tomondan tejamkorlikka sabab bo‗ladigan texnologiyalarni
qo‗llash maqsadga muvofiqdir.
Telekommunikatsiya tarmog‗ida keyingi avlod taromoqlari (NGN)
yagona keng polosali aloqa kanali orqali tarmoq abonentlariga bir vaqtda
matn, audio va video singari ko‗plab kommunikatsiya xizmatlarini taqdim
etishi mumkin. Demak, NGN texnologiyasining respublikamiz aloqa
tarmoqlarida qo‗llanilishi, aloqa sifati ko‗rsatkichlarini jahon standarti
talabiga javob beradigan pog‗onaga olib chiqishga imkon beradi. NGN
texnologiyasi asosida qurilgan tarmoq (ya‘ni NGN tarmoq) universal
tarmoq xisoblanib, paketli kommutatsiya asosida ixtiyoriy turdagi
ma‘lumotlarni (tovush, video, rasm, televizion kadr va boshqalar) sifatli,
yo‗qotishlarsiz va yuqori tezlikda uzatish imkoniyatiga egadir. NGN
tarmog‗i turli xil ma‘lumotlar trakti uchun kerak bo‗ladigan barcha
xizmatlarni ta‘minlash imkoniyatiga egadir, ya‘ni (QoS - Quality of
105
Service) xizmat ko‗rsatish sifati yuqori ko‗rsatkichga egadir. Nazariy
jixatdan o‗ylab qaralsa, NGN tarmog‗i ayni paytda foydalanib
kelinayotgan umumfoydalanuvchi telefon tarmog‗i (UFTT-PSTN),
ma‘lumotlar uzatish tarmog‗i (MUT), elektr aloqa tarmoq (EAT)larining
mukammal yagona tizim sifatida birlashtirgan multiservis tarmog‗idir deb
aytishimiz mumkin bo‗ladi.
NGN tarmog‗ini qurishdan asosiy maqsad, keng spektrdagi xizmatlar
turini joriy qilish va jahon standartlariga mos keng ko‗lamli, sifatli, tezkor
xizmatlar ko‗rsatishdan iborat. Bunda ularga quyidagilarni misol qilish
mumkin:
•
telefon aloqasi xizmati (mahalliy, shaharlararo, xalqaro telefon
aloqasi);
•
ma‘lumotlar uzatish xizmati (ajratilgan ma‘lumot uzatish kanali,
ma‘lumotlarni uzatuvchi virtual hususiy tarmoqlar);
•
telematika xizmati («elektron pochta», «ovozli pochta», «IP-
telefoniya», «audiokonferensiya», «videokonferensiya»);
•
harakatdagi elektr aloqa xizmati;
•
provayder xizmati («elektron supermarket», «masofadan o‗qitish»).
•
videokonferensiya xizmati.
•
internet xizmati va hokozo.
Bu xolda NGN tarmog‗i har hil turdagi aloqa vositalari, ya‘ni analog
telefon apparati, faksimil apparati, IR-telefoniya terminali, mobil aloqa
vositalari, raqamli tarmoq qurilmalari va boshqa tur aloqa komponentlarini
qo‗llab-quvvatlaydi.
NGN tarmog‗ining
arxitekturasini
yaratishda
bitta
yagona
infrastrukturada UFTT, Mobil aloqa tarmog‗i, Internet tarmog‗i resurslari,
IP-telefoniya tizimini jamlash ko‗zda tutiladi. Hozirgi kunda bizga
ma‘lum NGN tarmog‗ining to‗rt satxli arxitekturasi mavjud.
Ma‘lumki, bugungi kunda mavjud telekommunikatsiya tarmoqlaning
eng muammoli qismi bu abonent kirish tarmoqlaridir. Chunki, o‗rama juft
o‗tkazgichli kabellar (TPP 600x2, 100x2, 50x2) asosida qurilgan analogli
abonent liniyalari o‗tkazish qobiliyatining pastligi va sifatining yomonligi
bugungi
kunda
ishlab
chiqilayotgan
yangi
telekommunikatsiya
xizmatlarini abonentlarga taqdim qilishga to‗sqinlik qiluvchi asosiy
faktorlardan hisoblanadi.
«Oxirgi milya» va tarmoqni qayta qurish muammolari asosan
quydagilar bilan bog‗liq:
106
uncha katta bo‗lmagan analog ATS larning sonini ko‗pligi,
liniyalarning yetmasligi, yangi liniya yotqazish uchun kanalizatsiyaning
yetishmasligi, eski liniyalar bo‗yicha xizmat sifatining pastligi, qurilishga
va tarmoqdan foydalanishga ketadigan sarf xarajatning ko‗pligi;
tarmoqdan tushadigan mablag‗ning kamligi. Bu asosan ATS
xizmatlarining kamligi, narxi yuqoriligi va yangi xizmatlarni kiritishni
texnik murakkabligi, qarzdorlik muammolari bilan bog‗liq;
texnikadan
foydalanishning
murakkabligi
va
ekpluatatsiya
xarajatlarining yuqoriligi. Bu asosan qurilmalarning tez-tez buzilishi va
liniyalardagi avariyalar, qurilmalarning va liniya vositalarini ta‘mirlash
kabi muammolar bilan bog‗liq;
tarmoqda qo‗llaniladigan operatorlarning infratsrukturasini optimal
emasligi;
Yuqoridagi kamchilik va muammolarning asosiy sababi tarmoqning
o‗tkazish qobiliyatining pastligi, ya‘ni, o‗tkazish polosasining pastligidir.
Tarmoqning ma‘lumot uzatish tezligi birinchi o‗rinda unda tashkil
qilinayotgan aloqa kanallarining chastota polosasiga bog‗liq. Ya‘ni,
tarmoqda tashkil qilingan aloqa kanallarining chastota palasasi kengligi
qanchalik yaxshi ta‘minlangan bo‗lsa uning ma‘lumot uzatish tezligi
shunchalik katta bo‗ladi. Shunday ekan respublikamiz axolisiga sifatli
telekommunikatsiya
xizmatlarini
taqdim
etish
uchun
nafaqat
telekommunikatsiya tarmoqlarimizni transport qismlarini, balki shu
qatorda abonent kirish tarmoqlarini xam modernizatsiya qilish, ularni
zamonaviy texnologiyalar asosida qurish orqali o‗tkazish qobiliyatlarini
oshirishni ta‘minlash lozim. Tarmoqning aloqa kanallarining keng
polosaga ega bo‗lishi nafaqat bu tarmoq tarkibidagi kanal hosil qiluvchi
qurilmalarga, balki, o‗tkazish muxitining (simsiz, elektr aloqa kabellari,
optik aloqa kabellarining) texnik imkoniyatlariga ham bog‗liq hisoblanadi.
Demak, mavjud abonent liniyayalaridagi aloqa kabellarining aksariyati
past chastotali (0.3-3.4 kGs) PCh telefon so‗zlashuv signallarini uzatishga
mo‗ljallangan. Bunday aloqa kabellarida yuqori sifatli telekommunikatsiya
xizmatlarini tashkil qilishda foydalanish muammolarni keltirib chiqaradi.
Biroq, hozirda shunday texnologiyalar mavjudki, ularning yordamida past
chastotali signallarni uzatishga mo‗ljallangan mis o‗tkazgichli kabellardan
foydalanib yuqori chastotali kanallarni uzatish tarmoqlarini qurish
mumkin. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, bunday texnologiyalardan
foydalanish orqali muammoni yechish ma‘lum bir vaqtgagina amalga
oshadi xolos. Telekommunikatsiya xizmatlarining sifatiga bevosita
107
telekommunikatsiya xizmatlaridan foydalanuvchilarning soni, shuningdek,
ushbu sonning ortib borishi bilan ahamiyatli hisoblanadi. Ya‘ni, mis
o‗tkazgichli kabellardan foydalanish uzoq muddatli yechimni bermaydi.
Shuning uchun ham aloqa tarmoqlarini o‗tkazish qobiliyatini oshirish,
ya‘ni ularni keng polosali tarmoqga o‗zgartirish uchun quyida
texnologiyalarni qo‗llash lozim:
optik tolali tarmoqlarni qurish va undan foydalanish;
abonent kirish tarmoqlarini qurishda simsiz texnologiyalardan
foydalanish;
mavjud bo‗lgan mis sim juftliklaridan foydalanish.
Abonent kirish tarmoqlarida optik texnologiyalarning keng tadbiq
etilishi,
abonentlarga
yuqori
sifatli
ko‗plab
telekommunikatsiya
xizmatlarini taqdim qilishga imkon beradi. Ammo, iqtisodiy nuqtayi
nazardan optik tolali tarmoqlarni qurish qimmatga tushishini ham
anglashimiz kerak. Bunda ayniqsa abonent liniyalarini tashkillash masalasi
muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavjud mis kabellardan foydalangan xolda yangi texnologiyalardan
foydalanish sarf xarajatlarni qisqarishiga olib keladi. Bunday liniyalardan
foydalanganda xDSL texnoloniyalarini qo‗llash maqsadga muvofiqdir va
bunday liniyalardan yana ko‗p yillar foydalanish mumkin. Shu sababli
mavjud liniyalar qoldirilib, ularda yuqori tezlikli xDSL texnologiyasiga
asoslangan raqamli uzatish tizimlarini qurish ham keng polosali abonent
kirish
tarmoqlarini
qurishda
qo‗llanidi.
Lekin
yuqorida
ta‘kidlaganimizdek,
xDSL
texnologiyasi
vaqtinchalik
o‗tish
texnologiyasidir va tarmoqning ma‘lumot uzatish tezligiga bo‗lgan
talablarni vaqtinchalik davrga qondirishi mumkun. Chunki, abonentlar
sonining ortishi tarmoqdagi bir kabel tarkibidagi yonma-yon mis
o‗tkazgichlar juftliklaridan yuqori chastotali signallarni uzatish
zaruriyatinin keltirib chiqaradi. Bu esa bir kabel tarkibidagi mis
o‗tkazgichlar juftliklari o‗rtasida o‗zaro o‗tishlar, ya‘ni o‗zaro xalaqitlarni
hosil bo‗lishiga sabab bo‗ladi. Demak, xDSL texnologisidan foydalanish
cheklangan sondagi abonentlarga yuqori tezlikli bog‗lanishlarga imkon
berar ekan.
Tarmoqning keng polosaliligi xususida tushunchalari vaqt o‗tgan
sayin o‗zgarib boradi. Misol tariqasida aytishimiz mumkinki, bundan
sanoqli yillar oldin keng polosali tarmoq sifatida ma‘lumot uzatish tezligi
512 kBit/s bo‗lgan tarmoqlar e'tirof etilar edi. Bugungi kunga kelib
tezlikka bo‗lgan talab keskin ortganligi sababli keng polosali tarmoq
108
sifatida ma‘lumot uzatish tezligi 2 Mbit/s dan yuqori tezlikli tarmoqlar
tushuniladi.
Keng polosali tarmoq deyilganda 2 Mbit/s dan yuqori tezlikli va har
xil turdagi ma‘lumotlarni yuboradigan tarmoq tushunilanadi. Keng
polosali tarmoqning tor polosali tarmoqdan farqi, unda tor polosali
tarmoqalardan farqli ravishda kanallar soni ko‗p va ma‘lumot uzatish
tezligi yuqoridir. Keng polosali tarmoqlarga misol sifatida raqamli integral
xizmat
ko‗rsatuvchi
tarmoqlar
(ISDN-Integrated
Servies
Digital
Network)ni keltirish mumkin. ISDN ning bir qator ketma-ket rivojlanish
bosqichlari mavjud bo‗lib, ular:
0 – bosqich. Turli ko‗rinishdagi xabarlar, shuningdek xar xil
xizmatlar uchun aloxida tarmoqlar mavjudligi.
1 – bosqich. Uzatish va kommutatsiyalashning raqamli usullariga
o‗tish, xizmatlarni va nutq va ma‘lumotlarni yagona raqamli shaklda
uzatish imkonini beradigan integral raqamli tarmoqqa IDN ( Integrated
|
