|
TerminologiyasiBog'liq H. Dadaboyev - O`zbek terminologiyasichuv, ko'rik, pistirma, qo ‘shin (eski shakli: qo‘shun), ilg'or, soqchi, qorovul,
ayg'oqchi, to'pchi, dengizchi, chopar, mergan, qochoq va sh.k.; 2) qurol-
yarog‘ vaaslahalar nomini anglatuvchi to ‘p, q u ro l-ya ro g кета, о ‘q, qo ‘ndoq,
qalqon, sol, kiyim, quloqchin va sh.k.; 3) urush, tinchlik, g'alaba, mag'lu-
biyat, sulh, ta ’qib kabi mavhum m a’noni ifodalovchi leksik birliklar oiddir.
Tarixiy qadimiyligi bir necha yuz yillar bilan oichanuvchi zoologik
terminologiya ham hozirgi kunlarga qadar m a’lum sondagi so‘zlami
tizimida asrab qolishga muvaffaq bo‘lgan. Sinchkovlik bilan qilingan tah-
lilga muvofiq XI-XIV asr eski turkiy til yozma obidalari tilida qo‘llangan
432 ta zoonimning 365 tasi asl turkcha, 33 tasi forscha-tojikcha, 26 tasi
arabcha, 5 tasi m o‘g ‘ulcha, 3 tasi esa hind-yevropacha ekanligi aniqlangan.
Sof turkiy 365 ta zoonim tub (158) hamda yasamalarga (207) taqsim-
lanadi. Yasama zoonimlaming 132 tasi morfologik, 59 tasi sintaktik, 5 tasi
25
esa semantik y o i bilan hosil qilingan. Chunonchi, to'ng'iz, bo'rsiq, biya,
kiyik, quyon, shunqor, g ‘oz, о ‘rdtak, burga, qo ‘ng ‘iz, ot, tovuq singari ta-
lay leksik birliklar hozirgi o ‘zbek zoologik terminologiyasi tarkibida faol
qo‘llanmoqda ( Abdushukurov, 1998; 1).
VII-XIV asrlar yozma yodgorliklari matnlarida qayd etilgan elchi,
elchilik, elchixona, yorliq, sulh, sulhnoma, xabar, josus, ta sh rif ijozat,
qabul, noma, muhr, dushmanlik, nishon va boshqa asl о ‘zbekcha (turkiy)
hamda o ‘zlashma so‘z va so‘z birikmalari zamonaviy o ‘zbek diplomatik
terminologiyasi tizimida keng ishlatilmoqda ( Dadabayev, 1994; 4-13.).
Ayni chog‘da, hozirgi o ‘zbek diplomatik terminologiyasi taraqqi-
yotini uning tarkibiga kirib kelayotgan, bugungi jahon diplomatiyasi
sohasida mavjud tushuncha va mazmunlarni ifodalovchi leksemalar-
siz tasavvur qilib bo ‘lmaydi. Hozirgi o ‘zbek diplomatik term inologi
yasi genetik jihatdan turli-tumandir. Uning safida azaldan q o ilan ish d a
bo ‘lgan umumturkiy term inlar qatori, sharq va Yevropa (rus, ingliz,
nemis) tillaridan turli zamonlarda kirib kelgan o ‘zlashmalar ham o ‘z ak-
sini topgan. “0 ‘zbek tilining izohli lug‘ati” materiallari asosida qilin
gan statistik tahlil diplomatik term inlam ing umum o ‘zbek adabiy tilida
qo‘llanish darajasi chastotasining pastligini ko‘rsatdi. Xususan, nomi
tilga olingan izohli lug‘atdan o ‘rin olgan 60.000 so‘zlam ing atigi 410
tasi, y a ’ni 0,7% ini diplomatik terminlar tashkil qiladi, xolos ( Abdulla-
yeva, 2003; 160).
M a’lumki, juda qadim zamonlardan insonlaming vaqtni aniqlash,
bir makondan boshqa joyga harakat qilish, sayohatlarga borish ehtiyo-
26
ji natijasida osmon va undagi jismlar, sayyoralar ,yoritqichlar harakatini
o ‘rganuvchi maxsus fan, y a’ni astronomiya shakllangan. Astronomiya
fanining asrlar mobaynidagi taraqqiyoti natijasida ushbu sohaga tegishli
terminologik mikrotizim shakllandi.
Hozirgi o ‘zbek tili astronomik terminologiyasi tizimi X-XIV asrlardan
e ’tiboran muomalaga kirgan nujum ilmi (astrologiya), munajjim (astrologj,
yulduz, sayyora, usturlob, Hulkar, Arslon, burj, Qovg'a, Yetagan (Katta
Ayiq), Cho ‘Ipon (Venera), Mushtariy (Yupiter) singari qadimiy astroponim
(kosmonim)lami saqlab qolishga erishgan ( Dadaboyev, 1994; 32-43).
Astronomiya va kosmonavtika fanlarining so‘nggi vaqtlarda jadal
rivojlanishi,tabiiy, o ‘z ifodasini hozirgi o ‘zbek adabiy tili so‘z boyligida
ham topdi.
Uran, Neptun, Pluton, asteroid, Ulug'bek asteroidi, Osiyo asteroidi,
Galley kometasi, Neuymin kometasi, selenonim, Kirill krateri kabi astro-
ponimlar ilmiy va ilmiy-ommabop nashrlarda faol ishlatilmoqda, darslik,
qo‘llanma hamda turli xarakterdagi lug‘atlarda qayd etilmoqda (Primov,
2009).
Xullas, genetik ko‘rinishi nuqtayi nazaridan o ‘zbek tilida q oilanu-
vchi terminlar: a) terminologiya tizimiga tayyor til birligi sifatida qabul
qilingan so‘zlar; b) maxsus nom tarzida yasalgan so‘zlarga taqsimlanadi.
Bunday ko‘rinishni muayyan lisoniy hodisa va vaziyatlaming mahsuli, deb
baholash kerak bo‘ladi.
Tarixiy manbalarda muayyan narsa-predmet, tushunchani ifodalashda
ba’zan sinonimik qatorlaming ishtirok etgani kuzatiladi. Masalan: bek-amir,
tiiman-ndhiya, orj qol-burangar, mar/lay - hiravul, yalavac-rasul-qdsid
va sh.k. Terminologiyadagi sinonimlar o ‘zgacha tabiat va boshqa funksi-
yalarga ega bo‘lgani bois (stilistik vazifa bajarmaydi) ayrim tilshunoslar
tomonidan dubletlar deb nomlanadi (Reformatskiy, 1987.91). Sinonimiya
(variantdorlik) terminologik sistema shakllanishining boshlang‘ich davr-
lariga xos, bu davrda variantlar miqdoran ko‘p b o‘lib, eng maqbul terminni
tanlash hodisasi hali reallashmagan edi (Danilenko, 1977,73).
|
| |
