~ 54 ~
mexanizmlar konstruktsiyasini, modellar
yasash fikrining vujudga
kelishi: texnik maqsadga, texnik talablar qo`yish: konstruksiya
eskizlarini tuzish va uni muhokama qilish, texnologik jarayonni ishlab
chiqarish hamda kerakli materiallar va asboblarni tanlash;
mo`ljallangan buyum detallarini
tayyorlash va ularni uzellarga,
uzellarni buyumlarga yig`ish, buyumni ishlatib sinash va rostlash.
Texnik modellar klassifikatsiyasi
Texnikada ishlatiladigan modellar 3 tipga bo`linadi.
1 tip - geometrik o`lchamlari o`xshash. Ko`rgazmali qurol
maqsadida ishlatiladigan ob’yektning tashqi qiyofasini anglatadigan.
Geometrik modellar ta’limda keng qo`llaniladi. Jumladan bunday
modellar o`quvchilarni texnika ob’yektlarining ishlash mezonlari va
umumiy tuzilishi bilan tanishtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Odatda, ishlab chiqarishning eng zamonaviy yo`nalishlari
bilan
faqatgina kitob va jurnallarda keltirilgan chizmalardagi va rasmlar
orqali
tanishadilar,
ya’ni
obrazli-belgili,
ideal
modellardan
foydalanadilar. Biroq ular ob’yekt to`g`risida to`la tushuncha hosil
qilish imkonini bermaydi. Shu sababli keyingi yillarda model va
maketlardan keng foydalanilmoqda.
2 tip - fizikaviy o`xshashligi.
Bu faqat tashqi qiyofasini
anglatmasdan balki o`rganilayotgan ob’yektning harakat dinamikasi,
o`zaro bog`liqligi qonuniyatlari, xususiyatligi va o`xshashliklarini
ko`rsatadi. Bunday modellarni yaratishda nafaqat ob’yektlarni
tuzilishini o`rganish, balki ulardagi jarayonlar dinamikasini o`rganish
ham ko`zda tutiladi. Fizik modellashtirishda model va uning prototipi
bir xil turdagi fizik tabiatga ega materialdan tuzilgan deb qaraladi,
ya’ni, suyuqlik harakati suyuqlik harakati bilan, elektr toki elektr toki
bilan, samolyot modelining uchishi
uning modeli uchishi bilan
almashtiriladi. Biroq, bir fizik hodisani ikkinchi bir mos holat bilan ham
almashtirishga ruxsat etiladi, misol uchun suyuqlikning oqishini elektr
toki, suvning qumlardagi harakatini issiqlik uzatilishi bilan va b.
3 tip - funkstional o`xshashligi - tirik mavjudotlarning harakatlarini
modellashtirish tushuniladi. Bu turdagi modellarning asliga yaqin
bo`lishini ta’minlash maqsadida ko`p holatlarda ular tirik mavjudotlar,
insonlarga o`xshash qilib yaratiladi. Ularga misol sifatida
elektromexanik va elektron «toshbaqa», «chuvalchang», «ayiqcha» va
boshqalarni keltirish mumkin. Bu qatorga insonga qiyosan ishlangan
robotlarni ham kiritish mumkin. Bunday modellar ustida o`quvchilar
uchun juda qiziqarli bo`lib, bunda modelni
avtomatlashtirish va
mexanizasiyalashtirish uchun cheksiz istiqbollar ochiladi.
~ 55 ~
Modellar dinamik va statik bo`lishi mumkin. Texnik modellash
jarayonida konstruksiyalash elementlarini o`rgatish tajribali qator
murakkab vazifalarni quyidagi tartibda bajarish ayni maqsadga
muvofiqligini
ko`rsatadi:
chizmalar
eskizlarini
o`qish
va
tayyorlanadigan detallar
konstruksiyasini tushuntirish, hisoblash
asosida ayrim detallarning konstruksiyalarini o`zgartirish, ana shu
o`zgartirishlarni chizmaga kiritish va kinematik sxemasini tuzish:
detallarni biriktirish va mustahkamlash yo`llarini belgilash;
detallarni
yig`ish jarayonida ularni o`rnatish, joylarga ko`ra konstruksiyalash;
konstruksiyada yetishmaydigan detallar va uzellarni konstruksiyalash;
texnik talablar, shuningdek, topshiriq bo`yicha yoki ixtiyoriy ravishda
detallar tayyorlash, detallarni uzellarga, uzellarni detallarga yig`ish va
modelni ishda sinab ko`rish aniqlangan kamchiliklarni tuzatish,
modelni takroran ishda sinab ko`rish va pardozlash..
