Bosh kiyim tai’sifi.
Bosh kiyim kostyum tizimining elementi,
uni tektonik echimiga qobiq va karskas tarkiblari kiradi. Bu
nuqtai nazaridan bosh kiyim shakllari ko'rib chiqiladi.
Zamonaviy
kostyum
tarixiy
kostyumga
nisbatan
funksional-ergonomik va estetik talablarga javob beradigan oddiy
shakl va konstruktiv echimga ega. Bosh kiyim kostyum shaklga
bo'sunadi, ayrim holatlarda esa etakchi bo'lishi mukin.
Zamonaviy kostyum tarixiy zaxirasidan bosh kiyimning bir
necha turlarini o'zlashtirgan, ularning hajmiy-fazoviy tarkibi
kostyum shaklining asosiy qismini yakunlaydi.
124
Xalq kostyumida bosh kiyim odam boshini etnik xossalariga
nisbatan ishlangan, qo'lay shakllari o'zlashtirilgan.
Tarixiy bosh kiyimlar asosida zamonaviylari yaratiladi.
Zamonaviy bosh
kiyimlarni
ishlab
chiqarishda
turli
materiallar (fetr qalpoqlar, sun'iy toladan tasma, to'r va b.), asbob
uskunalar va mashinalar qo'llanadi.
Bosh kiyimning shaklini hosil qilish usullari har xil. Bu
boshga ro'molni oddiy usulda bog'lash yoki mahsus murakkab
shaklni hosil qilib bezatish.
Bosh kiyimni shakllantirishni har bir usulida konstruktiv
echimi etarli darajada variatsiyalar boiish iga imkon beradi,
qayerda turli shaklli detallar (masalan, pona) tuplami teng
bo'lgan holda, bosh kiyimga har xil shaklni hosil qiladi.
Bosh kiyimni loyihalash kompozitsion asoslari.
Bosh
kiyimni loyihalash asosida uning shaklini va chiziqlarini bosh va
yuz tuzilishi bilan bog'liq. Boshning shakli cho'ziq, keng va
normal
bo'lishi
mumkin.
YUzning
shakli
to'g'riburchak,
rombsimon va konussimon bo'lishi mumkin. YUzning ayrim
qismlari: peshona, burun, lab, iyak ham turli bo'ladi.
Kompozitsion moslashtiriladigan bosh chiziqlari stabil va
mobilga
b o iin ad i
(ular
bilan
bosh
kiyim
chiziqlari
o'yg'unlashtiriladi). Stabil chiziqlari quyidagilari: yuzning profil
chizig'i (peshona, burun, lab va iyak chiziqlari), yuzning oval
chizig'i (yonoq, lunj, va iyak chizig'i), yonoq va yonoq yoyni
chizig'i; ensa profil chizig'i. Bu chiziqlar asosiy. Ular odamning
milliy va etnik alomatini ko'rsatadi. Bosh kiyim chiziqlari
boshning stabil chiziqlari bilan o'yg'un bo'lishi lozim.
Mobil chiziqlarga kosh chizig'i, ko'z shaklini chizig'i, burun
chizig'i, bosh va yuz soch chegara chiziqlari (soqol, bakenbardlar,
muylov) kiradi. Bu chiziqlar ham insonning milliy va etnik
belgisidir, ammo ular insonning emotsional-psixologik holati,
yoshi, modaga va b. ko'ra o'zgaradi. Bosh kiyimlar chiziqlari
yuzning mobil chiziqlari bilan bogiiqligi bosh kiyim va
125
insonning emotsional-psixologik aloqasini ta'minlaydi, uning
individualligini ko'rsatadi.
Odamning qomati va kostyum bilan bosh kiyimning kompozitsion
o'zaro bog'ligi.
Bosh kiyim kostyum shakllar tizimini yakunlaydi.
Kostyumning barcha shakllarni plastik bog'lanish asosiy sharti
ularni masshtab va plastik o'yg'unligidir.
Bosh kiyimning masshtabi kostyumni asosiy qisimga (palto.
kostyum, ko'ylakka) nisbatan va uni elka kamari bilan o'zaro
bog'ligi kostyumning mo'ljali, uning etakchi funksiyasi va
zamonaviy estetik ideallari bilan aniqlanadi.
Bosh kiyim shakllari kostyumni asosiy qismiga nisbatan
platsik echimi kontrast, nyuans yoki o'xshash nisbatlarda bo'lishi
mumkin.
Kundalik kostyumda bosh kiyim kostyumnig asosiy qismiga
nisbatan kontrast nisbatlari deyarli uchramaydi. Agar bir xossasi
bo'ycha (masalan, geometrik turi bo'yicha) kontrast echimda
bo'lsa, boshqalari (rang, faktura) - o'xshash yoki nyuans nisbati
bo'yicha qilinadi.
Bundan tashqari bosh kiyim fakat palto, kostyum, ko'ylak
shakli bilan moslashmasdangina, balki ularning detallari bilan
ham va eng avvalo kiyimning elka qismini xarakteri bilan
moslanishi lozim. Bosh kiyimning chiziqlari yoka o'mizi, elka
chizig'i, lifning echimiga o'xshash bo'lishi kerak.
Bosh kiyimini bosh va yuz bilan o'zaro bog'ligi.
Bosh kiyim
muayyan hajmli bo'lishi lozim.
O'xshash prinsipi bo'yicha yaratilgan bosh
shaklini
takrorlaydi (ro'mol, to'qilgan shapkalar, bog'ichlar, shlemlar).
SHunday bosh kiyimlar, ularning shakli eng avval utilitar
ehtiyojlarni ta'minlaydi, estetik ehtiyojlar esa - material, rang va
b. ta'minlaydi.
Kontrast prinsip bo'yicha yaratilgan bosh kiyim katta hajmli
bo'ladi. Ularning shakli, proporsiyalari, kostyumning asosiy
qisimlari, odamning qomati va bosh turi bilan o'yg'unlashtirish
kerak. Katta hajmni qo'llanishi estetik yoki ramziy funksiyalar
ustunligi bilan bog'liq
(ramziy
funksiya ko'pincha xalq
126
kostyumida, XX asr kostyumida esa estetik funksiya ustunlik
qiladi).
Nyuans prinsipi bo'yicha
yaratilgan bosh kiyim hajmi
boshdan kattaroq bo'ladi. Zamonaviy bosh kiyimlar asosan shu
prinsipda yaratiladi Bosh kiyimlarni hajmi bosh hajmiga nisbati
2:3; 1:3; 3:4; 3:5 optimal bo'ladi. Bu nisbatlar baravariga estetik va
utilitar funksiyalarni bajaradi.
Bosh kiyimning konstruktiv kamarlari bilan kontrast yoki
o'xshash bo'lishi mumkin.
Bu bosh kiyimni nosimmetrik
echimiga olib keladi.
Bosh kiyimni shakli konkret odamning bosh shakli va yuzini
turi bilan o'zaro bog'liq bo'lib va ularga plastik bo'ysunib,
insonning siymosini ifodali va shunga ko'ra uning individualligi
yaqqol ko'rsatadi. Bosh va yuzni stabil va mobil chiziqlarini bosh
kiyim bilan o'zaro bog'likligi o'yg'unlik bilan erishiladi.
YUzning qandaydir tomonlarini ko'rsatish uchun o'xshash
echimini qo'llash lozim, ammo bu holda m e'yorni sezish kerak,
chunki yuz chiziqlarni bosh kiyimda ko'p takrorlanishi qiyofani
karrikaturali qilib ko'rsatishiga olib keladi.
Kontrast usuli yuzni tuzilish xossalarini bo'rtirib ko'rsatadi.
Faqat nyuans echimi bosh kiyim va yuzni o'zaro
o'ygunligiga erishishga imkon beradi.
Bosh kiyimning tektonikasini boshning morfologik alomatlari bilan
o'zaro aloqasi.
XX asr estetik va etik qoydalariga binoan bosh kiyim
tektonikasini bosh morfologik alomatrlarini o'zaro bog'ligi
quydagicha bo'lishi mumkin:
- "urash" prinsipi (berk shakllar). Bosh kiyim geometrik turi
bo'yicha oddiy bo'lib, bosh shaklini takrorlaydi;
- fazoviy rivojlanish prinsipi (ochiq shakllar). Bosh kiyim
shakli fazoda rivojlangan. Bosh kiyim hajmi bosh hajmi,
geometrik turi, kattaligi, vazni bo'yicha muayyan proporsional
nisbatlarda ifodalanadi;
- inson boshining shakli bilan bosh kiyimni kompozitsion
uyg'unlik prinsipi. Bosh kiyim chiziqlari va yuzning stabil
chiziqlari bilan moslanishuv prinsipi, ular harakatni takrorlaydi;
-
inson va bosh kiyimni emotsional-psixologik aloqasi.
Odam boshini optimal ifodalikligi yuzni stabil va mobil chiziqlari
bilan bosh kiyimni mosligi nyuans nisbatlari yordamida
erishiladi, maksimal ifodalilik esa - o'xshash yoki kontrast
nisbatlar yordamida erishiladi.
Zamonaviy kostyum tarixiy kostyumga nisbatan funksional-
ergonomik va estetik talablarga javob beradigan oddiy shakl va
konstruktiv echimga ega. Bosh kiyim kostyum
shaklga
bo'sunadi, ayrim holatlarda esa etakchi bo'lishi mukin.
Zamonaviy kostyum tarixiy zaxirasidan bosh kiyimning bir
necha turlarini o'zlashtirgan, ularning hajmiy-fazoaviy tarkibi
kostyum shaklining asosiy qismini yakunlaydi.
Xalq kostyumida bosh kiyim odam boshini etnik xossalariga
nisbatan ishlangan, qo'lay shakllari o'zlashtirilgan.
| 