K ostyum dizayn i. Kostyumning
barcha elementlari dizayn
ob'ektlariga kiradi. Kostyum inson bilan chambarchas bog'liq va
muhitning ajralmas qismi bo'lib, turmush tarzini o'zgarishini ifoda etadi.
Kostyum (ital. sostume - odat, urf-odat) - bu yaxlit g'oya va mo'ljal
bilan biriktirilgan, ijtimoiy, millat, mintaqa, jins, yosh va mutahssiligini
ifoda etadigan
elementlarining muayyan tizimi. Kostyum maishiy
an'analar bilan chambarchas bog'liq, ma'lum mintaqaning urf-odatlarini,
haqiqiy tarixiy davmi, xalqni yoki etnosi ijtimoiy holatini, ma'lum
shaxsning siymosini, uning noyobligini ifoda etadi. Kostyumning asosiy
funksiyalari qatorida himoya, utilitar va belgi funksiyalari kiradi, chunki
kostyum maxsus aloqa turi, ya'ni u atrofdagilarga odam to'g'risida
ma'lumot beradi: uning ijtimoiy holidan, siyosatga munosabati, estetik
didi, dinga mansubligi, madaniyati.
Kostyum quyidagi funksiyalarni bajaradi:
-
yoshi to'g'risida ma'lumot beradi, ammo kostyum yoshini
ko'rsatish yoki yashirishi mumkin;
19
- oyilaviy holatini ko'rsatadi. Masalan, barcha milliy kostyumlarida
yoshidan tashqari uning oilaviy holi belgilangandi: unashtirilgan qiz,
uzatilgan qiz, beva va h.k.. An'anaviy jamoada shaxsga moyil boim agan
kiyimni kiyish man etilardi. Zamonaviy kostyumda bu funksiya deyarli
yo'qoldi desa boiadi: hozir kostyum bo'ycha ba'zan oilaviy holi va jinsini
bilib boim aydigan bo'ldi (unisek uslubi);
- odamning ma'lum tabaqaga, ijtimoiy sinf yoki guruhga
mansubligini belgilaydi, ijtimoiy vaziyatini ko'rsatadi yoki yashiradi;
- odamning mutaxassiligini ko'rsatadi.
O'rta asrlarda Evropada
barcha kasblar maxsus kiyim kiyishgan. Zamonaviy kostyumda bu
funksiya harbiy ishlab chiqarishga oid kostyumda uchraydi va kamroq
maishiy kostyumda. Ammo, hozir ham kostyum yordamida ishbilarmonni
boshqalardan ajratish mumkin;
- mintaqa iqlimi va unda yashayotgan xalqlaming turmush tarzini va
milliy an'analarini ko'rsatadi. Ammo, hozir keng tarqalgan baynalminal
uslubi barcha milliy xususiyatlami yo'qota boshladi;
- shaxsning ma'lum dinga mansubligini ko'rsatadi. Masalan, dastlab
Hindistonda faqat musulmonlar bichilgan va tikilgan kiyimni va charmdan
tikilgan poyabzalni kiyishgan, hindlar esa - bichilmay uralgan kiyim
kiyishgan;
XVI
asrda
Fransiyada
kostyum
yordamida
katolikni
protestantdan ajratish mumkin edi. Ammo bu funksiya kostyumda
avvalgidek deyarli ahamiyatga ega emas.
Evropa tipidagi zamonaviy kostyumda ma'lum funksiyani ajratib
ko'rsatish qiyin. Kostyum ko'p funksiyali bo'ldi, funksiya o'zi ko'p
ma'noli. Kostyum avvalgidek erotik va estetik funksiyani bajaradi. Bu
ma'noda kostyum insonni o'ziga xos estetik didini ifodalab, ma'lum vaqtni
go'zallik to'g'risida umumiy tasavvumi aks ettiradi. Kostyumni individual
tanlash (uslubini, ranglar va ayrim buyumlar birikmasini, qomatga va
haqiqiy sharoitga mosligini, shaxsning ma'lumoti va uning ijtimoiy
nasabini ko'rsatadi) insoning umumiy madaniyati to'g'risida ma'lumot
beradi. Zamonaviy modada "yaxshi did" to'g'risida avvalgi me'yorlar yo'q
ammo, " kiyim madaniyati" tushunchasi o'z ma'nosini saqlab qoldi.
Kiyim dizayni - dizayn faoliyatining yo'nalishlaridan biri. Kiyish
usuli, tanada mahkamlash turi va bichimiga ko'ra kiyim quyidagi turlarga
boiinadi:
- drapirovkalangan (bichilmagan va tikilmagan) - bu bir bo'lak mato
tanaga o'raladi va drapirovka qilinadi (xiton, gimatiy, toga, sari, dxoti va b)
- qoplama - bu boshdan kiyiladigan kiyim. U tikilmagan - faqat yoqa
o'mizi qirqilgan mato parchasi (poncho, penula va b.) yoki tikilgan
(tunikasimon bichimli);
- oldi ochiq - bu bichilgan va tikilgan kiyim (chopon va kaftan
turida);
20
\
-
evropa turidagi bichilgan va tikilgan - bu odam qomatiga mos
bichilgan va tikilgan kiyim.
Zamonaviy kostyumni yaratganda uni asosiy funksiyasini inobatga
olish zarur. U kostyumni konstruktiv echimini, matosini va siymosini
belgilaydi. Buyumni loyihalashda bunday yo'l "funksional qadam" deb
atalgan, qachonki buyum emas, balki iste'molchiga beradigan foyda ko'zda
tutiladi (shu nuqtai nazardan bashang ko'ylakni emas, balki yaxshi
kayfiyatni, go'zallikni loyihalash zarur).
Buyum loyihalanganda funksional qarash uni ishlash jarayonini
dastlab o'rganilgandan so'ng, ideal ishlaydigan tizim yaratiladi va natijada
odamni har xil va o'zgaruvchan talablarini qondiradigan prinsipial yangi
funksiyani bajaradigan buyum yaratiladi.
Loyihalash ob'ektiga binoan kostyum kiyim, bosh kiyim, poyabzal,
aksessuarlar, bezaklar va b. dizayniga bo'linadi.
3-rasm. Geometrik figuralardan tuzilgan kompozitsiya
'?***■
.ЛМ
4-rasm. Dizayinda yangi kompozitsiyasi
Kiyim iste'mol va ommabop chiqariladigan buyum bo'lgani bois,
kiyim dizayneri asosan sanoatga oid kolleksiyalami yaratadi. Bunday
mutahassislarni kiyim dizayneri yoki stilist deb atashadi.
21
1950 yilda pay do bo'lgan tushuncha "pret-a-porte" (kiyishga tayyor)
kiyim ishlash sohasida mavjud. "Pret-a-porte" kiyimi taniqli dizayner
firmaning nomi qo'yladigan yuqori sifatli kiyim. Sanoat modasining
birinchi yarmarkasi 1948 yilda Dyusseldorfda o'tqazilgan, 1951 yilda
Florensiyada ayollar modasining birinchi ko'rgazmasi o'tqazilgan. 1956
yilda Parijda birinchi "pret-a-porte" saloni ochildi.
"Kostyum dizayni" tushunchasi hozir umuman kostyum yaratish
faoliyatida tarqalgan va faqat sanoatda ishlab chiqariladigan buyumlar
uchun emas, balki kutyurelar ijodida ham uchraydi.
Parijda bir yilda ikki marotaba ayol va erkaklar moda saloni
o'tqaziladi. Yirik moda salonlarining "Yuqori moda sindikati"ni 1868 yilda
Ch.F.Uort Parijda tashkil etgan. Yuqori moda sindikati o'rta asr
hunarmandchilik sexini eslatadi. Faqat bu tashkilot a'zolarigina kutyure
deb atalishi mumkin. Sindikatga qabul qilinish uchun bir qator talablarga
muvofiq bo'lish kerak: modellarni faqat shaxsiy buyurtma bo'yicha ishlash,
buyumni faqat qo'lda tikish, maxsus mijozlari bo'lishi lozim. Sindikat
nizomiga yangi talablar kiritildi - mijozlar va ommaviy axborot vakillari
uchun va mavsumiy yangi modalar kolleksiyasi doimo ko'rgazmalarini
o'tqazish. Hozirgi kutyure yuqori moda sindikati a'zosi bo'lishi uchun
Parijda saloni (Yuqori Moda uyi) shtatida 20 dan kam boim agan
hodimlari, 3 doimiy manekenshchitsalari bo'lishi va ma'lum qoidalarga
rioya qilishi lozim: modeller ishlanganda asosan qo'l ishi qo'llanishi (hozir
30% mashina choklari qo'llanishi mumkin), ma'lum bahodagi matolami
qo'llash, bir yilda ikki marotaba 75 ta modeldan kam bo'lmagan yangi
modellaming mavsumiy ko'rgazmalarini o'tqazishi shart.
Bunda asosiy vazifa - reklama, korxonalar va savdo-sotiq orasida
aloqa bog'lash. Yana kostyum dizaynerlar orasida nazariy va manifest
turida o'z ijodiy konsepsiyasini ifoda etish an'anasi yo'q. Odatda,
dizaynerning konsepsiyasi modellar ko'rgazmasi o'tqzilgandan so'ng
intervyu yoki press-reliz sifatida beriladi. Shu bilan birga etakchi rol
dizaynerlarga mansub boim asdan, tanqidchilarga, moda sharhlovchilariga
mansub, chunki ular yangi moda yo'nalishini asoslab reklama qiladilar.
Kostyum dizayneri o'z g'oyalarini eng aw alo modellarda namoyon
etadi, ijodiy konsepsiyalarini esa - moda ko'rgazmasida. Dizaynerlar
faoliyati loyiha madaniyatini umumiy rivojlanish rag'batini aks ettiradi:
masalan, 1920y funksionistlar (konstruktivistlar) qo'llagan prinsipni
K.Shanel kiyim yaratganda inobatga olgan.
Kostyum dizayinning ob'ekti - amaliy m oijali va estetik
funksiyalardan tashqari bir necha funksiyalami bajaradigan utilitar
buyumdir. Dizayner buyum dunyosini tasvirlamasdan uni yaratadi.
Loyiha madaniyatining kelajakka initilishi, uning dinamikligi, yangi dunyo
siymosini yaratishga maqsad qilib olishi, dizaynning asosiy vazifasini
22
belgilaydi - yangi buyum namunalarini yaratish. Shuning uchun kostyum
dizayni odamlaming talablarini va turmush tarzining o'zgarishini inobatga
olib,
an'anaviy
shakllarga
bezak
bo'lmasdan,
kiyimning
yangi
funksiyalarini loyihalashi lozim.
Kostyum buyumlar to'plami bo'lib, quydagi funksiyalarni bajaradi:
- instrumental: odamning faoliyati, kiyim mo'ljali bilan bog'liq
(utilitar-amaliy funksiya);
- adaptiv: buyum-fazo muhitida komfortni ta'minlash, odamning
tashqi muhitga adaptatsiya qilinishiga osoyishtalash (bu funksiya ekologik
muammolar nuqtai nazaridan juda muhim);
- natijali: buyumlar birlashtirilgan va ularda madaniyat sifati
umuman ko'rinadi - ma'no, an'ana, material va shaklda aks etgan qiymati.
Demak, buyum umuman turmush tarzining aksi bo'lsa, kiyim esa -
odam siyimosi va uning turmush tarzining ifodasidir.
Ba'zi dizayn tadqiqotchilari dizayn san'atning yangi shakli deb
muxokama qiladilar. Bir qaraganda dizayn bilan amaliy san'atni ko'p
umumiyligi bor. Ammo, dizayn yangi funksional vazifani echishni ko'zda
tutsa, amaliy san'at mavjud buyumlarga badiiy variantlarini yaratadi.
Dizayner o'z faoliyatida fan va texnika yutuqlarini tahlil etib,
ijodiy fikrlash asosida yangi buyumlarni yaratishi lozim, ular sanoat
sohasda ishlab chiqarilishi mumkinligi inobatga olishi kerak.
Dizaynerning ijodiy qobiliyatining integrativ xususiyatini italian
dizayneri E.Sotsass o'z ta'rifida quyidagicha etgan: "Dizayner - bu yuqori
darajali rassom, faylasuf, hunarmand". Dizayner faylasuf bo'lishi lozim,
chunki u insonning didiga va tashqi ko'rirnishiga, sezgisini, turmush
uslubini loiyhalaydi. Dizayner bevosita buyumni loyihalaydi, vosita esa -
insonni va jamoani. Demak, dizaynning haqikiy maqsadi - insonni
loyihalash, uning qiyofasini, turmush tarzini. Shuning uchun loyihaning
asosi inson siymosini va jamoaning konsepsiyasi bo'lishi lozim.
1. Dizayn - ijodiy faoliyat turini aytib bering?
2. Dizayn turlari ta'riflang?
3. Dizaynning asosiy omillari ta'riflang?
4. Kostyum dizaynining asosiy funksiyalarini aytib bering?
5. Kostyum dizaynini o'ziga hosligi nimada?
Nazorat savollari
23
| 