nazariyasiga muvofiq takroriy tajribalar sonining
kamayishi bilan xatoliklar
aniqlanib, ulami yo„qotish imkoniyati yaratiladi. Shuning uchun tajribaning
takroriyligi dala tajribasining aniqligini oshirishda zaruriy usul hisoblanadi. Bu
esa tajriba sxemasining har qaysi variantida tajriba maydonining har xilligini
bilib olish imkonini beradi.
Qaytariqlar ma‟lumotlar aniqliqligini oshirishdan tashqari, tasodifiy
xatoliklarni miqdoriy jihatdan aniqlash imkonini beradi.
Tajribaning maqsadiga
tuproqlaming xilma-xilligi variant maydonining katta- kichikligi va tajribaning
davomiyligiga qarab qaytariqlarning zaruriy soni aniqlanadi. Odatda qadimdan
sug„ori-ladigan sharoitda doimiy (statsionar) maydonlarda o„tkaziladigan
agrotexnikaviy tajribalami kamida 4-marta takrorlash, unumdorligi va relefi
jihatdan har xil bo„lgan yangitdan o„zlashtirilgan maydonlarda esa 5-6
marta
takrorlanishi maqsadga muvofiq. Amaliyotda
6-8
tali takrorlanishlar odatda
rnayda delyankali tajribalarda (delyanka maydoni 2-10 m
2
boMganda) va tajriba
dalasi etarlicha bir xil boMmagan sharoitlarda qoMlaniladi. Faqat ayrim
hollardagina, ya‟ni variantlaming samaradorligini aniqlash qiyin boMganda,
kichik me‟yorlarda ishlatiladigan mikro o„g„itlar va stimulyatorlar bilan bog„liq
bo„lgan tajribalarda takrorlanishlar soni
8
tadan ortiq bo„lishi mumkin.
Hamma boshqa hollardagi dala tajribalarda qaytariqlar soni 3 va 4
tadan
kam bo„lmasligi kerak. Ba‟zi dala tajribalarining natijasi yilning ob- havo
sharoitiga bog„liq boMadi. Shuning uchun ko„pchilik hollarda ishonchli va aniq
natija olish uchun tajribani maydonlar bo„yicha takrorlashlar bilan bir qatorda yil
bo„yicha, vaqt bo„yicha ham takrorlash zarur. Bu vaqt xulosalarining
ishonchliligini oshiribgina qolmay, balki ayrim hollarda kuruq, normal, nam
yillarda o„rganiladigan usullarning nisbatan samaradorligi to„g„risida juda
qimmatli ko„shimcha ma‟lumotlar olishga ham imkon beradi.
Tajribalar vaqt bo„yicha taqrorlanishiga ko„ra
qisqa muddatli, ko„p yillik
uzoq muddatli -davomiy tajribalarga boMinadi.
Qisqa muddatli tajribalaming davomiyligi 3-10 yilgacha, ko„p yillik
tajribalarning davomiyligi 10-50 yilgacha, uzoq muddatli davomiy tajribalar esa
50 yil va undan ham uzoq davom etadi.
Tajribada bir dona variant joylashgan maydon
delyanka
deb ataladi. Odatda
delyanka tushunchasi seleksiya va urug„chilik bilan bogMiq ilmiy tadqiqotlarda
ko„proq ishlatiladi. Chunki seleksiya va urug„chilikda yuzdan ortiq turli nav,
duragay
va namunalardan foydalanib, ularning har biri alohida delyanka
hisoblanadi.
Tajribani to„g„ri va sifatli bajarilishida himoya maydonlari katta ahamiyatga
ega. Himoya maydonlari yon va chegaraviy himoya maydonlariga ajraladi. Dala
tajribasida yon himoya maydonlari oMchami asosan delyankalarni tutash
joylarida variantlaming bir- biriga ta‟sirini hisobga olgan holda belgilanadi.
Ayniqsa, mineral oziqlantirish, sug„orish va tuproqqa ishlov berish bilan bogMiq
19
ilmiy tadqiqotlarda bir-biriga tutash boMgan delyankalaming bir-biriga ta‟siri
yuqori boMadi. Bunday holat tajriba xatoliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
Odatda sug„oriladigan sharoitda olib boriladigan dala tajribalarida variantlaming
ikki yon tomonida 1-2 qator egat himoya maydon uchun joy ajratiladi. Shundan
kelib chiqqan holda, yon himoya maydon kengligi 0.6-1
.8
metr boMadi. Ayrim
hollarda tajriba
maqsadidan kelib chiqqan holda, shuningdek, gerbitsedlar bilan
bogMiq tajribalarda yon himoya maydonining kengligi 2- 3 metr va undan ortiq
boMishi mumkin.
Seleksiya va urug„chilik bilan bogMiq dala tajribalarida yangi nav va
duragaylar bir xil agrotexnik sharoitda kiyosiy o„rganilganda delyankalaming bir-
biriga ta‟siri deyarli kuzatilmaydi va bunday hollarda delyankalar orasida katta
oMchamdagi himoya maydoni boMishiga ehtiyoj sezilmaydi.
Bunday
tajribalarda nav va duragaylarni bir- biridan oson ajratish uchun delyankalar
orasida 20-40 sm ochiq himoya maydoni boMishi etarli hisoblanadi.
Tajriba dalasida tajriba delyankalarini to„rt tomondan o„rab turadigan
maydon
himoya maydon
deb ataladi. Odatda ximoya maydonlari 5 metrdan kam
boMmagan uzunlikda boMadi.
Tajriba dalasi katta yoM trassasi bo„yida joylashsa yoki dala chegarasida
ko„p yillik daraxtlar o„sayotgan boMsa himoya maydon uzunligi ko„proq, ya‟ni
7-10 metrdan iborat boMadi. Himoya maydonini ajratishda eng avvalo qator
oralariga ishlov beradigan
traktorning ish kengligi, dala chetidagi daraxtlaming
soya solishi, yoM chetidan keladigan chang va boshqa zararli ta‟sirlar, dalaning
yuqori kismidagi sug„orish va pastki kismidagi tashlama o„kariqlar uchun
ajratiladigan maydonlar hisobga olinadi. Dala tajribalarida chegaraviy himoya
maydonlarini
joylashtirish tartibi
1
-rasmda keltirilgan.
Yuqorida ta‟kidlanganidek, variantlar orasida va qaytariqlar orasida ma‟lum
bir oMchamda himoya maydon ajratiladi. Masalan, har bir variantning umumiy
maydonining 50% ni hisobli maydon tashkil etsa, 50% ni himoya maydon tashkil
etadi. Delyankalaming himoya maydoni umumiy maydonning yarmidan oshib
ketmasligi kerak. Himoya maydonlar odatda delyankalaming ikki yonboshida,
