Yosh avlodni kerakli bilim, malaka, ko‘nikmalardan xabardor qilish uchun

23 
II BOB TARBIYANING KASBIY QO’LLASH VA BOLALAR. 
2.1Pedagog olimlarning tarbiyachi shaxsi tugrisidagi fikrlari 
Qadimgi dunyo filosofiya sistemalaridan boshlab pedagogikaning fan sifatida 
shakllanish jarayoni nazariy tafakkurning taxmin va fikrlashlaridan ilmiy 
bilim sari harakat qilish jarayoni yuz beradi.
Har qanday fan tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining obyektiv qonunlari 
to‘g‘risidagi bilimlarning yakunidan, jamlashidan ishonarli va umumlashgan 
bilimlar sistemasidan iborat bo‘ladi.
“Pedagogika” so‘zi yunon tilidan aynan tarjima qilinganda “bolashunoslik” 
yoki “bola yetaklash” degan ma’noni anglatadi.
Pedagogik g‘oyalar Aflotun (er.ol.427 - 347 yillar) Arastu (er.ol.384322y) 
Plutarx (tax.416-tax.327 yillar) Kvintilian (35-95 yillar chamasi) ning falsafiy va 
siyosiy asarlaridek, gumanist pedagoglar, sotsial utopistlar T.Mor (1478-1535 ) 
asarlarida namoyon etila boshladi.
Mukammal pedagogik sistemani Yan Amos Komenskiy yaratdi. U o‘z 
davrining ilg‘or g‘oyalariga tayangan holda “hammaning hamma narsaga 
o‘rgatish" to‘g‘risida da’vat bilan chiqdi. Uning “Buyuk didaktika” degan katta 
risolasi nazariy pedagogikaning ilk asarlaridan hisoblanadi. Pedagogikaning ilmiy 
asoslarini tuzishga J.J.Russo (1712-1858), (I.G.Pestolotsiy, A.Destervenrg, 
R.OUEN (17711-1858), A.N.Radishev (1749-1802), V.G.Belinskiy, A.Gersen,
I.I.Pirogov, N.G.Chernishevskiy (1822-1899), N.D.Dobrolyubov ko‘p yordam 
qildilar. Pedagogika nazariyasining rivojlanishiga K.D.Ushinskiy buyuk hissa 
qo‘shdi. Uni rus pedagogikasining otasi deb atashadi. Har qanday fanning ajralib 
turishi va normal faoliyat ko‘rsatishi uchun uning o‘zida muqarrar shart bo‘lib 
hisoblanadi.
Pedagogika ta’lim tarbiya maqsadini jamiyat talablariga va o‘quvchilarning 
yosh xususiyatlariga qarab mazmunan o‘zgarib borishini o‘rgatadi. Tarbiyaning 
tarkibiy qismlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ochib beradi. Shu asosda 
ta’lim tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi 
rivojlanish istiqbollarini, yo‘llarini ko‘rsatib beradi.

24 
Shuningdek u maktab, hunar-texnika bilim yurti va maktabdan tashqari 
tarbiya muassasalari xodimlarini ham nazariy, ilg‘or tajribalar bilan qurollantiradi. 
Ota-onalarga yoshlarni to‘g‘ri tarbiyalash, o‘qitishdagi mahoratini yanada 
takomillashtirish yo‘lida amaliy tavsiyalar beradi.
“Pedagogika” faniga tavsif berilganda “ta’lim”, “tarbiya”, hamda “ma’lumot” 
degan so‘zlarni ishlatdik. Bu so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bir birini 
to‘ldiradilar. Ularni pedagogikaning asosiy kategoriya tushunchalari deb qaraymiz.
Bulardan tashqari “o‘quvchi”, “o‘qituvchi”, “usul”, “intizom”, “jamoa”, 
“irsiyat”, “muhit”, “direktor” va hokazo tushuncha - nomlar mavjudki, bu haqida 
mavzular yuzasidan fikr yuritilganda alohida to‘xtaymiz. Ma’lumki, tarbiya 
tushunchasi o‘sib kelayotgan avlodda hosil qilgan bilimlar asosida aqliy kamolot - 
dunyoqarashini insoniy e’tiqod, burch va ma’suliyatni, jamiyatimiz kishilariga xos 
bo‘lgan axloqiy fazilatlarni yaratishdagi maqsadni ifodalaydi.
Shu ma’noda tarbiya deb tarbiyachi o‘zi hohlagan sifatlarini 
tarbiyalanuvchilarga singdirish uchun ularning ruhiyatiga ma’lum maqsadga ko‘ra 
tizimli ta’sir ko‘rsatilishiga aytiladi. Tarbiya bola tug‘ilgandan boshlab, umrining 
oxirigacha davom etadigan jarayonidir. Shu tufayli tarbiya so‘zi ko‘p vaqtlarda 
ta’lim, ma’lumot jarayonlariga kiradigan ishlarning mazmunini ham anglatadi.
Endi biz shular xususida o‘zimizning fikr-mulohazalarimizni bildirib 
o‘tmoqchimiz. Xalqimizning buyuk mutafakkirlari bo‘lmish Imom- al-Buxoriy, 
Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Baxouddin 
Naqshbandiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‘bek, Mirzo Bobur, Abdurauf Fitrat, 
Abdulla Qodiriy, Botu, Maxmudxo‘ja Bexbudiy va boshqa shu kabi ko‘plab buyuk 
ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ma’naviyat sarchashmalari o‘zining tarbiyaviy 
ahamiyatga, ma’rifatni targ‘ib etish xususiyatlariga va ibratlilik xususiyatlariga ega 
ekanligi tufayli hozirgi kunga qadar o‘z qadr-qimmatini yo‘qotmay kelmoqda. 
Bular jumlasiga Navoiyning mashhur “Hamsa”sini, Bexbudiyning “Turkiy 
Guliston yoxud ahloq”, Imom - al Buxoriyning “As saxix” hadislar to‘plami kabi 
ko‘plab yuksak qadr-qimmatga ega asarlarni kiritishimiz mumkin. Xalqimiz 
tomonidan yaratilgan qadriyatlar va urf-odatlar hamda xalq og‘zaki ijodi 

25 
namunalari bevosita xalqimiz ruhiyati asosida shakllangan bo‘lib, ular ma’naviy 
barkamol insonni tarbiyalashda eng muhim ahamiyatga egadir. Ushbu qadriyatlar 
o‘z navbatida yuqorida sanab o‘tilgan buyuk mutafakkirlarimizni ham tarbiyalab 
voyaga yetkazgandir. Shunday ekan biz buyuk xalqimiz tomonidan yaratilgan 
milliy qadriyatlarimiz har qancha faxrlansak arziydi. Bizning burchimiz bunday 
qadriyatlarni asrab-avaylash va ularni izchil ravishda takomillashtirib borishdir.
Ma’lumki, xalqimizning salkam ming yillik tarixi Islom dini bilan 
chambarchas bog‘langandir. Shuning uchun xalqimiz tomonidan yaratilgan milliy 
qadriyatlarning aksariyati ham va mutafakkirlarimiz tomonidan yaratilgan 
ma’naviyat sarchashmalari ham aynan ana shu din asosida shakllanib, rivoj topib 
kelgan. Shunday ekan, biz bu dinning urf-odatlariga oqilona yondashib, ularni 
to‘g‘ri anglab olishga harakat qilishimiz kerak. Chunki, islom dini yuksak 
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, doimo millatlar o‘rtasidagi tinchlik-totuvlikni va 
isoniyatga nisbatan qilinadigan har qanday zo‘ravonlikka qarshi harkatlarni hamda 
behuda qon to‘kilishiga qarshi g‘oyalarni targ‘ib etib kelgan.
O‘zbek xalq pedagogikasida asrlar mobaynida asosiy tushunchalar 
shakllangan: parvarish, tarbiya, mukammallashtirish, o‘z-o‘zini tarbiyalash, qayta 
tarbiyalash, nasihat qilish, o‘qitish, ta’lim berish, o‘rgatish.
Forobiyning fikricha, insonda go‘zal fazilatlar ikki yo‘l-ta’lim va tarbiya 
orqali hosil qilinadi: “Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug‘ma 
fazilat – nazariy bilimlar va amaliy kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini 
birlashtiradi, ta’lim so‘z va o‘rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan 
amalga oshiriladi, har ikkalasi birlashsa, yetuklik namoyon bo‘ladi...”. Demak, 
Forobiy ta’lim-tarbiyani o‘zviy birlikda olib borish haqida ta’lim bergan bo‘lsa 
ham, har birining insonni kamolga yetkazishida o‘z o‘rni va xususiyati borligini 
alohida ta’kidlaydi.
Xalq pedagogikasi tarbiyaning ko‘p omillaridan foydalanishi bilan (tabiat, 
mehnat, turmush, odat, san’at, din, ona tili), uslublar katta boyligi bilan 
(ishontirish, misol, talab, buyruq, tushuntirish, rivoyat, o‘rganish va mashq, istak 
va farovonlik, afsun, qasamyod, iltimos, maslahat, ishora, ma’qullash, gina, 

26 
ko‘ndirish, taqiqlash, po‘pisa va hokazo) va tarbiya vositalari (o‘yin, sanoqlar, 
topishmoqlar, maqollar, qo‘shiqlar, ertak va afsonalar, rivoyatlar) bilan kuchli. 
Xalq pedagogika xazinasi tarbiyani xalq turmushi bilan g‘oyaviy bog‘lanishini 
mustahkamlashda muhim o‘rin egallaydi. Bu xazinalar ijodiy yondashganda yosh 
avlodni tarbiyalashda katta samara berdi.
Xalq pedagogikasining turli vositalari katta o‘zgarishlarga uchradi. Bu 
o‘zgarishlar tarbiyaga ham salbiy ta’sir etdi. Bugun mustaqillik davrida istiqlol 
g‘oyalari ruhida qadimgi xalq an’anasini tiklash, ta’minlash tarbiyada boy rang-
barang xalq pedagogikasidan foydalanish davri keldi. Zamonaviy tarbiya ishida 
o‘zining mohiyatini yo‘qotmagan xalq pedagogikasining g‘oyaviy xazinasi va 
buyuk yutuqlari sifatida epos, ertak, lapar, maqol, tez aytish, topishmoq kabi 
janrlar mustaqillik davrida yosh avlodni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega.

Download 1,79 Mb.