Toshkent davlat yuridik universiteti fuqarolik huquqi darslik I qism

94 
 
Davlatning fuqarolik-huquqiy munosabatlardagi
ishtiroki shakllari 
 
Fuqarolik huquqi subyektlari tizimida davlat alohida subyekt hamda 
“yagona va bo‟linmaslik” jihatiga ega bo‟lishi bilan birga, boshqa 
subyektlarning huquqiy maqomini, subyektiv huquq va majburiyatlarini, 
faoliyati va mavjudlik holatini belgilab beruvchi hamdir. Shu bilan birga, 
davlat xususiy munosabatlarda garchi, o‟zining hokimiyat vakolatlaridan 
foydalanmasligini o‟zi tomonidan qabul qilinadigan qonun hujjatlarida 
e‟tirof etsa-da, har qanday fuqarolik-huquqiy munosabatlarda davlatning 
hokimiyat vakolatlari sohibi ekanligi sezilib turadi. Bu, ayniqsa, 
natsionalizatsiya, rekvizitsiya va majburiyat munosabatlarida o‟z ifodasini 
topadi. “Yagona va bo‟linmaslik” holatidan kelib chiqib, fuqarolik-
huquqiy munosabatlarda aslida davlat nomidan bitta subyekt – 
O‟zbekiston Respublikasi qatnashadi. Bunda uning vakolatlarini Prezident, 
Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi. Shu bilan birga, mazkur 
munosabatlarda davlat nomidan yuridik shaxs maqomiga ega bo‟lgan 
maxsus vakolatli organlar ham qatnashadi.
FKning 79-moddasiga asosan davlat fuqarolik qonun hujjatlari bilan 
tartibga solinadigan munosabatlarda ularning boshqa ishtirokchilari bilan 
bab-baravar asoslarda ishtirok etadi. Davlatning mamlakat ichki fuqarolik-
huquqiy munosabatlardagi ishtiroki quyidagilarda namoyon bo‟ladi: 
a) davlat o‟ziga qarashli mol-mulkka nisbatan mulkdor sifatida 
harakat qilganida, masalan, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish munosabatlarida; 
b) egasi bo‟lmagan yoki egasi noma‟lum bo‟lgan ashyo egasiz 
hisoblanib, u sud qarori bilan davlat egaligiga o‟tkazilganida
(FK, 191-modda); 
d) Fuqarolik kodeksining 193-moddasi 2-qismiga asosan ashyoni 
topib olgan shaxs topilgan ashyoni mulk qilib olishdan bosh tortsa, ashyo 
davlat mulkiga o‟tganda; 
e) har bir fuqaro vasiyat bo‟yicha o‟zining butun mulkini yoki uning 
bir qismini davlatga vasiyat qilib meros tariqasida qoldirishida
(FK, 1120-modda); 
f) O‟zbekiston Respublikasi davlati huquq subyekti sifatida ba‟zi 
fuqarolik-huquqiy xarakterda bo‟lgan kredit munosabatlarida, masalan, 
davlat zayomi obligatsiyalarini sotishida, qarz shartnomasida ishtirok 
etganida; 

95 
g) tabiiy ofatlar, avariyalar, epidemiyalar, epizootiyalar yuz bergan 
taqdirda va favqulodda tusdagi boshqa vazifalarda mol-mulk jamiyat 
manfaatlarini ko‟zlab, davlat hokimiyati organi qaroriga muvofiq 
mulkdordan unga mol-mulkning qiymatini to‟lagan holda qonun 
hujjatlarida belgilangan tartibda va shartlar asosida olib qo‟yilishida 
(rekvizitsiya). 
Bunda 
rekvizitsiya 
o‟tkazilishiga 
sabab 
bo‟lgan 
vaziyatlarning amal qilishi to‟xtaganidan keyin rekvizitsiya qilingan mol-
mulkning sobiq egasi saqlanib qolgan mol-mulkni o‟ziga qaytarib berishni 
talab qilishga haqli ekanligida (FK, 203-modda); 
h) mol-mulk musodara qilinganida, ya‟ni qonunda nazarda tutilgan 
hollarda mol-mulk sudning qaroriga muvofiq jinoyat yoki o‟zga 
huquqbuzarlik qilganlik uchun haq to‟lamasdan mulkdordan olib 
qo‟yilishida (FK, 204-modda); 
i) davlat ba‟zi hollarda mualliflikka oid huquqiy munosabatlarda, 
masalan, asarni nashr etish huquqini sotib olganida, ixtirochilik 
munosabatlarida ixtiroga bo‟lgan patentni sotib olganida huquq subyekti 
sifatida ishtirok etishida. Bunday huquqiy munosabatlarda davlatning 
ishtirok etishi natijasida olingan daromadlar ham davlat budjetiga 
o‟tkaziladi. Shu bilan birga, davlat mablag‟lari hisobiga yaratilgan 
intellektual mulk obyektiga nisbatan ham davlat mulk huquqini qo‟lga 
kiritadi; 
j) davlat, shuningdek, chet ellik investorlar bilan konsessiya va 
mahsulot taqsimotiga oid bitimlarlarda ham qatnashadi. Unga ko‟ra, davlat 
chet ellik investor bilan kelishib olingan shartlar asosida muayyan xo‟jalik 
faoliyatini amalga oshirish; yer osti boyliklarini ishlab chiqarish va foydali 
qazilmalarni kavlab olish, korxonalar qurish va ekspluatatsiya qilish 
hamda boshqa huquqlarni beradi;
k) davlat chet mamlakatlarda ko‟chmas mulkni sotib olishida; 
l) xalqaro ommaviy va xususiy-huquqiy munosabatlarda davlat o‟z 
zimmasiga olgan majburiyatni bajarmagan hollarda uning o‟rniga vujudga 
kelgan voris davlat majburiyatni o‟tmishdosh-davlat tuzgan shartlar 
asosida bajarishi lozim bo‟lgan hollar va h.k.
Davlat o‟zining fuqarolik-huquqiy majburiyatlari bo‟yicha o‟z mulki 
bo‟lgan mablag‟lari bilan javob beradi.
Fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlarda 
davlat nomidan yuqorida aytganimizdek, davlat hokimiyati va boshqaruvi 
organlari hamda ular maxsus vakil qilgan boshqa organlar ishtirok etadilar.
Ichki fuqarolik-huquqiy munosabatlarda davlat nomidan aksariyat 
hollarda O‟zbekiston Respublikasining tegishli vazirliklari va davlat 

96 
qo‟mitalari qatnashadi. Qonunda nazarda tutilgan hollarda, O‟zbekiston 
Respublikasi davlati nomidan harakat qiluvchi organlar tizimida 
Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish 
davlat qo‟mitasi, Moliya vazirligi va Markaziy bank alohida mavqega ega.
Davlat idoralarining fuqarolik-huquqiy munosabatlardagi ishtiroki 
ikki xil ko‟rinishda bo‟ladi: bevosita va bilvosita. Bevosita ishtirokda 
davlat o‟z nomidan fuqarolik muomalasiga kirishadi. Bilvosita ishtirokda 
esa davlat nomidan uning organlari ishtirok etadi. Shuningdek: 
1. Davlat nomidan ishtirok etish holati ham mavjud. Bunda – 
muayyan organ davlat nomidan harakat qiladi va davlat uchun huquq va 
majburiyatlar vujudga keltiradi (Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar 
va savdo vazirligining chet el kompaniyasi bilan tuzgan shartnomasi bunga 
misol bo‟la oladi).
2. Davlat organi fuqarolik muomalasida o‟z nomidan harakat qiladi. 
Masalan, O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Ishlar boshqarmasining 
do‟konlardan idora jihozlarini sotib olishi. Bunda faqat Oliy Majlisga 
biriktirilgan mol-mulkka nisbatan huquq va majburiyatlar yuzaga keladi.
Davlat ba‟zi hollarda subyekt sifatida o‟zining mansabdor shaxslari 
yoki organlari tomonidan yetkazilgan mulkiy zararni to‟lashda javobgar 
bo‟ladi (masalan, dastlabki tergov, tergov, prokuratura, sud organlarining 
mansabdor shaxslari fuqarolarga nisbatan qilgan g‟ayriqonuniy harakatlari 
natijasida ularga yetkazilgan zarar uchun javobgar bo‟ladilar).
FKning 15-moddasida belgilanganidek, davlat organlari yoki ushbu 
organlar 
mansabdor 
shaxslarining 
g‟ayriqonuniy 
harakatlari 
(harakatsizligi), shu jumladan davlat organi tomonidan qonun hujjatlariga 
muvofiq bo‟lmagan hujjat chiqarilishi natijasida fuqaroga yoki yuridik 
shaxsga yetkazilgan zarar davlat tomonidan to‟lanishi kerak.
Ayni 
vaqtda 
O‟zbekiston 
davlati 
tashqi 
fuqarolik-huquqiy 
munosabatlarda ham mustaqil huquq subyekti sifatida ishtirok etadi.
O‟zbekiston Respublikasi o‟ziga mulk huquqi asosida tegishli 
bo‟lgan obyektlardan xorijiy davlatlar, ularning yuridik va jismoniy 
shaxslari, xalqaro tashkilotlar bilan o‟zaro foydali hamkorlik o‟rnatishda, 
bunday hamkorlikni rivojlantirishda barcha amaliy harakatlarni ro‟yobga 
chiqarish uchun foydalanadi.
Jumladan, davlat organi bo‟lgan O‟zbekiston Respublikasi Tashqi 
iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi o‟z faoliyatida 
respublika nomidan ish olib borib, barcha tashqi iqtisodiy aloqalarni 
koordinatsiya qiladi, tartibga soladi, nazorat qiladi va boshqaradi. 

97 
O‟zbekiston Respublikasi hududidan tashqari va xorijda mamlakat 
nomidan barcha tashqi iqtisodiy masalalar bo‟yicha uning manfaatlarini 
ko‟zlab harakat qilish bilan birga, O‟zbekiston Respublikasining xalqaro 
shartnomalaridan kelib chiqadigan majburiyatlarni ham o‟z zimmasiga 
oladi. Vazirlik o‟z faoliyatini bevosita Vazirlar Mahkamasi rahbarligida 
amalga oshiradi. Vazirlik o‟z faoliyatida Tashqi ishlar vazirligi, Markaziy 
bank bilan uzviy hamkorlik qiladi. 
O‟zbekiston Respublikasining yuridik shaxslari va fuqarolarining 
qonuniy huquq hamda manfaatlarini ta‟minlash, tashqi iqtisodiy sohada 
bevosita o‟zaro foydali aloqalarni o‟rnatish maqsadida xorijiy davlatlar, 
xalqaro tashkilotlar huzurida O‟zbekiston Respublikasining savdo yoki 
o‟zga vakolatxonalari ta‟sis etiladi. Bu vakolatxonalar o‟z faoliyatida 
O‟zbekiston Respublikasi qonunlariga, o‟zlari to‟g‟risidagi nizomga, 
shuningdek O‟zbekiston Respublikasi hamda vakolatxona joylashgan 
davlatlar ishtirokchi bo‟lgan xalqaro shartnomalarga amal qiladi.
FKning 80-moddasiga binoan qonunda nazarda tutilgan hollardan 
tashqari davlat o‟zi tuzgan yuridik shaxs majburiyatlari yuzasidan javobgar 
bo‟lmaydi. Davlat majburiyati yuzasidan yuridik shaxs ham javobgar 
bo‟lmaydi. Ushbu qoidalar davlat tuzgan shartnoma asosida yuridik 
shaxsning majburiyatlari bo‟yicha o‟z zimmasiga kafillik olgan (kafolat 
bergan) yoki mazkur yuridik shaxs davlatning majburiyatlari bo‟yicha o‟z 
zimmasiga kafillik olgan (kafolat bergan) hollarga taalluqli emas.
Xulosa qilib aytganda, fuqarolik-huquqiy munosabatlarda davlat 
ishtirokining monistik (davlat nomidan fuqarolik-huquqiy munosabatlarda 
faqat bitta organ ishtirok etishi) va plyuralistik (davlat nomidan fuqarolik-
huquqiy munosabatlarda bir nechta organning qatnashishi) ishtiroki 
farqlanadi. 

Download 2,02 Mb.