Nazorat savollari
41
1.
Tok uchun qulay iqlim – tuproq sharoiti tasnifi
2.
Tashqi muhit omillarining tok o‘sishiga ta’siri
3.
O‘zbekiston tuproqlari tasnifi
4.
Tok uchun eng qulay tuproq-iqlim sharoitining asosiy ko‘rsatkichlari
5-mavzu. Tokni ko‘paytirish va ko‘chat yetishtirish
Reja:
1.
Ko‘chat va ko‘chatzor haqida ma’lumot bering
2.
Tokni ko‘paytirish usullari tasnifi
3.
Tok ko‘chatini yetishtirish texnologiyasi
4.
Tok ko‘chatini kovlab olish, saqlash va realizasiya qilish
Tayanch iboralar: ko‘chatzor, tok ko‘chatlari, qalamchalar, qalamcha o‘tkazish,
sug‘orish, o‘g‘itlash, parvarishlash.
Uzumchilikda barcha tok navlari qalamchadan ko‘paytiriladi va ma’lum
miqdordagi zaruriy ko‘chat olinadi. Qalamchalar yil davomida parvarish qilinadi va
yilning oxirida bir yillik tok ko‘chatlari kovlashga tayyor bo‘ladi.
O‘zbekistonning tuproq-iqlim sharoitini inobatga olgan holda uzum
ko‘chatlari uchuneng qulay va maqbul, yumshoq va serunum sug‘oriladigan tuproq
tanlab olinadi. Shuni inobatga olish kerakki, ko‘chatzor barpo qilish uchuntekis
yerdan foydalanish agrotexnik nuqtai nazardan foydadan holi bo‘lmaydi.
Uzum
ko‘chatzori barpo qilish uchun serunum, sug‘oriladigan va oziqa elementlariga boy
tuproqli maydon tanlab olinadi.
Tok qalamchalaridan ko‘chatzorlar barpo etishning birinchi bosqichida
toklarning tinim davrida tok qalamchalari tayyorlanadi, bu agrotexnik tadbirni
o‘tkazishda qalamchalarni qaysi novdalardan olishga va qancha sm uzunlikda
qirqiishga hamda ekiladigan tag tomoni kurtak tagiga yaqin bo‘lishi qalamchaning
uchki tomonini qirqishda kurtakdan bir oz uzoqroqdan qirqilishiga e’tibor berish
lozim. Qalamchalar uzunligi 40-45sm dan kam bo‘lmasligiga ham e’tibor berish
kerak. Ko‘paytirish uchun tokning eng yaxshi va sog‘lom qalamchalari tanlab
42
olinadi. Qalamchalarning rivojlanishi uchun tarkibida oziqa elementlari bo‘lishi
muhim agrotexnik omil hisoblanadi.
Tok
nihollarini
qalamchalardan
tayyorlash jarayonida ildiz otish jarayoni yuqori bo‘lishi maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Shuni aytib o‘tish lozimki, qalamchlar orqali ko‘chatzorlarni barpo etish
jarayonida qalamcha navlari bir yoshli bo‘lishi va ular xandaklarga joylashtirilishi
lozim. Qalamchalarni saqlash uchun quyidagicha tartibda xandaklar kovlanadi.
Xandaklarni chuqurligi 1,0 metrgacha, kengligi 0.80 m
va uzunligi zaruriyatga qarab belgilanadi. Xandaklarga qalamchalarni
joylashdan oldin 3-5 smga qum tashlanadi, 100 tadan tayyorlangan va uzum
10 -rasm. Qalamcha usulida ko‘chat
yetishtirish.
11- rasm. Saqlash uchun tayyyorlangan qalamchalar.
navlari hamda qalamchalar soni yozilgan yorliq, suv o‘tmaydigan polietilen
paketchalarga o‘rab bog‘lab qo‘yiladi qalamchalar gorizont holatida xandak-
larga joylanadi, usti 0-20 sm gacha yaxshi tuproq bilan ko‘miladi va bostirib
sug‘oriladi.
Qalamchalar asosan, oziqa maydoni 70-80-90 x10-12 smli tizimda ekiladi; 1
ga maydonga o‘rtacha 125 ming qalamcha sarflanadi. Ekilgan qalamchalarning tutib
ketishi uchun ularni darhol sug‘orish lozim. Dastlabki sug‘orishni qalamchalar ekib
bo‘lingach darhol aprel oyida, keyingilari may-iyunda (2 martadan), iyulda (2-3
marta), avgustda (2 marta), jami o‘sish davrida 10-12 marta sug‘oriladi. Har bir
sug‘orish me’yori 300-400 m
3
/ga. Qator oralarini 12-14 sm. chuqurlikda 3-4 marta
43
kultivasiya qilinadi, o‘simlik o‘suv davrida begona o‘tlardan 4-5 marta tozalanib,
chopiq qilinadi.
Qalamchalarning yaxshi rivojlanishi uchun, ularning o‘sish davrida 2-3 marta
oziqlantiriladi. Dastlabki oziqlantirishni o‘suv davrining boshlarida amalga
oshiriladi, bunda gektariga sof holda 20-25 kg azot, 35-40 kg fosfor, 15-20 kg kaliy
beriladi.
Kuzda oktyabr oyining o‘rtalarida ko‘chatlar kovlab olinadi. Odatda 1 gektarlik
ko‘chatzordan o‘rtacha 60 ming, ayrim hollarda, yuqori agroparvarish o‘tkazilganda
70-75 ming tagacha ko‘chat olish mumkinligi tadqiqotlarda aniqlangan.
Buxoro viloyati sharoitida mart oyi oxiri va aprel oyining boshida qalamchalar
ko‘chatzorlarga ekiladi, Qalamchani ekishga tayyorlashda o‘tkir pichoq bilan tag
qismi kurtakka yaqin qilib qirqiladi, biogumusli yoki yaxshi chirigan mahalliy
go‘ngli shaltoqqa botiriladi. Qalamchalarning ildiz o‘sish jarayonlarni tezlashtirish
maqsadida 24 soat suvli shaltoq aralashmasida saqlanadi va ekiladi. Qalamchalarni
ekishda ularni qiya holatda chuqurchalarga joylatirib ekish lozim. Ekilgan
qalamchalarning tuproq betiga chiqib qolgan qismidan ikkita kurtak qoldirib,
qolganlari qirqilib tashlanadi va tuproq namligi doimiy ravishda 75-80% bo‘lishi va
oziqa bilan ta’minlansa, qalamchalardan to‘liq tok ko‘chati olinishiga erishiladi.
Ko‘chatlarni ekishga tayyorlashda ko‘chatlarning qator orasi bir biridan 50 sm
masofada joylashtirish zarurdir. Qalamcha o‘tkazish tartibi 50*20 sm bo‘lishi talab
qilinadi. Yuqori va sifatli standart talablarga javob beradigan tok qalamchalarini
tayyorlashda agrotexnologik parvarishlash tartibida to‘liq rioya qilish maqsadga
muvofiq hisoblanadi. Bir yillik ko‘chatzorda sifatli qalamchadan tok ko‘chat olish
uchun quyidagicha agrotexnik tadbirlarni o‘tkazish tavsiya etiladi:
-o‘suv davrida qalamchalarni 6-7 marta sug‘orish;
- oziqlantirish asosan azotli o‘g‘itlar bilan;
-qator oralig‘iga ishlov berish;
- begona o‘tlardan tozalash;
-kasallik va zararkunandalardan doimiy ravishda himoya qilish;
44
-standartga javob beradigan tok ko‘chatlarini kovlab olish, navlarga ajratish;
-maxsus ko‘chat saqlanadigan joylarda tok ko‘chatlarni saqlash, realizasiya
qilish.
Shuningdek, yuqorida keltirilgan tajribalardan shu narsa aniq bo‘ldiki, Buxoro
viloyati uzumchiligida muttasil mo‘l va sifatli hosil olish uchunko‘chat
tayyorlashda
yuqorida
keltirilgan
barcha
agrotexnologik
reserstejamkor
parvarishlash omillarini o‘z vaqtida o‘tkazish serdaromad sohalardan biri bo‘lib,
aholining yashash sharoitini tubdan yaxshilaydi .
| 