Tadqiqotning maqsadi:
Furqat she’riyatining janriy tarkibi mavzu
mundarijasi vazn xususiyatlari badiiy tilini yoritishdan iborat.
Tadqiqotning vazifasi:
Adabiyotshunoslikda Jamol Kamol ijodining
o'rganilishi masalasini yoritish va shoirning ijodiy biografiyasini yaratish; shoir
shye'riyatining mavzular mundarijasini aniqlash va janriy tarkibini ochib byerish;
shoirning aruz vaznidagi g'azal, muxammas, mustazod, qasida, ruboiy, fard
janridagi asarlarini an'anaviylik va novatorlik nuqtai nazaridan tyekshirish; Jamol
Kamolning barmoq vaznidagi shye'rlari tuzilishiga xos xususiyatlarni, qofiya
10
Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari.Dilnavoz Yusupova.o’quv qo’llanma, T., 2019
12
unsurlarini ochib byerish;shoirning dostonchilikdagi shakliy-uslubiy izlanishlarini,
ularning
badiiy qurilishi, vazniga xos jihatlarni yoritishdan iborat.
Tadqiqotning obekti:
Sifatida Furqatning “Tanlangan she’rlar to’plami “
tanlangan
Tadqiqotning predmeti:
Furqatning “Furqat g’azallari “kitobi, va
“Tanlangan she'rlari poetikasi” tashkil etadi.
Tadqiqotning tarkibiy tuzilishi:
Dissertatsiyada Kirish, 3bob.6 bo’limdan
,xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.
13
I.BOB. IJODKOR SHAXSIYATI VA POETIK DUNYOQARASHI.
1.1.Furqat she’riyatining boshlanish davrlari.
Furqat (taxallusi; asl ismsharifi Zokirjon Mullo Holmuhammad o‘g‘li) (1859,
Qo‘qon —1909, Yorkend) — taraqqiyparvar shoir, mutafakkir, publitsist.
Mahallasidagi maktabda savod chiqargan, mudarris va kotiblardan xattotlik, arab
tilini o‘rgangan. Madrasada o‘qigan (1873—76). Alisher Navoiy ijodini, fors
adabiyoti namoyandalari merosini chuqur o‘rgangan, fors tilini mukammal
o‘zlashtirgan. 1876 yilda Yangi Marg‘ilon (hozirgi Farg‘ona) shahridagi savdogar
togasining iltimosiga ko‘ra u yerga borib, savdo ishlarida unga yordamlashgan,
keyinchalik o‘zi ham kichik do‘kon ochgan. Ayni paytda bilimdon ziyoli sifatida
kishilarning arz va iltimoslarini rasmiy mahkamalarga arizalar shaklida bitib,
mirzalik ham qilgan.Furqat Yangi Marg‘ilonda ijodkor sifatida to‘la shakllandi,11
o‘z g‘azallariga «Furqat» taxallusini qo‘yib, shuhrat qozona boshladi. Bu yerda
o‘tkazilgan yillar Furqatning xalqchil dunyoqarashi, ilg‘or adabiyestetik
tushunchalarining
shakllanishida
ham
muhim
bir
bosqich
bo‘ldi.
80-yillarning boshlarida Furqat Qo‘qonga qaytib, oila quradi va, asosan, ijodiy ish
bilan shug‘ullanadi.12 Muqimiy va Muhyi yetakchi bo‘lgan Zavqiy, Nodim,
Nisbat, Muhayyir kabi ijodkorlar guruhi bilan bevosita muloqotda bo‘ladi, ular
uyushtirib turadigan adabiy majlislar, she’riyat kechalarining faol ishtirokchisiga
aylanadi.
Furqatning Qo‘qondagi bu davr ijodi tur va mavzu, mazmun va shakl rang-
11
Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari.Dilnavoz Yusupova.o’quv qo’llanma, T., 2019
12
O. Nosirov, S. Jamolov, M. Ziyoviddinov. O'zbek klassik she’riyati janrlari, Toshkent, 1979.
14
barangligi jihatidan ham, sermahsulligi jihatidan ham diqqatga sazovor.13 U
mumtoz she’riyat an’analari ruhida ko‘plab ishqiy g‘azallar, muxammaslar
yaratgan. Alisher Navoiy asarlariga go‘zal nazira va taxmislar bog‘lagan, uning
she’rlarida ijtimoiy ruh va zamonaviylik tobora keng o‘rin egallay boshlagan (mas,
«Bo‘ldi» radifli muxammasi va boshqa she’rlarida). Furqat xalqning siyosiy
huquqsizligi va iqtisodiy nochor ahvolidan qayg‘irgan («Ne jurm o‘ttiki bizdin,
bunchalik Farg‘ona tang bo‘ldi?.)Qo‘qon xonligining uzilkesil tugatilib, batamom
mustamlakaga aylantirilishi voqeasiga bog‘liq holda yaratilgan: «Demish xon bir
kunikim, davru davronlar qayon qoldi?» misrasi bilan boshlanuvchi muxammasi
ham Furqatning shu davrdagi ijodi mahsulidir. Toju taxtdan, sha’nu shavkat va
a’yonlardan maxrum bo‘lgan Xudoyorxon nomidan bitilgan bu asar ham shoir
ijodida zamonaviy ijtimoiy mavzu keng o‘rin egallaganinint isbotidir.Furqatning
ijodiy merosida an’anaviy she’riy turlar, o‘zbek mumtoz adabiyotidagi asosiy
mavzular yetakchi o’rin egallaydi.
14
Uning g‘azal va muxammaslari, bog‘lagan
taxmislari uzining hayotiyligi, musiqiyligi, nihoyatda samimiyligi bilan o‘quvchini
maftun etadi. Furqat she’rlarida ona-yurt tabiati va bahor go‘zalligi, jo‘shqin sevgi-
muhabbat va chin insoniy fazilatlar, hayot shodliklaridan quvonish va turmush
tashvishlaridan shikoyat qilish, umuman, odam va olam, kishilarning ma’naviy
dunyosi, mehri va qahri yaqqol tasvirlangan. Masalan, «Bahor ayyomida gulgasht
etarga bir chaman bo‘lsa», «Umr xush o‘tmas bahor ayyomi sahro bo‘lmasa»,
«Surmadin ko‘zlar qaro, qo‘llar xinodin lolarang», «Jannatning gullaridan
gulzoringiz chiroylik», «Ko‘ngul dardig‘a topmay boraman hargiz davo istab»,
«Fasli navbahor o‘ldi ketubon zimistonlar» kabi misralar bilan boshlanuvchi
g‘azallari, «Yetti falak», «Biri», «Istar ko‘ngul», «Do‘st», «Kokulung» radifli
muxammaslari, Navoiy g‘azallariga taxmislari davr she’riyatining ham g‘oyaviy,
ham
badiiy
jihatdan
yetuk
namunalari
hisoblanadi.
Furqat she’riyatida mustamlaka tuzumining illatlarini qoralash, joriy
adolatsizlik va zo‘ravonlikdan, huquqsizlik va nochor hayotdan, nodonlarning
13 I. Haqqul. G'azal gulshani. Toshkent, 1991.56.b.
14
T. Boboyev. Adabiyotshunoslik asoslari. Toshkent, 2001.
15
zamonada e’tibor topib, donolarning xorzor etilishidan norozilik esda qolarli badiiy
bo‘yoqlarda tasvirlangan.»Charxi kajraftorning bir shevasidan dog‘men:Ayshni
nodon surub, kulfatni dono tortadur»kabi barkamol misralar shoir ijodidagi
ijtimoiy yo‘nalishni aks ettiradi.
15
«Bormasmiz» radifli she’rida esa o‘zbek milliy
ruhiyati badiiy ifodalangan. Mashhur «Sayding qo‘yaber, sayyod...» musaddasida
esa shoir shaxsning erkin yashash huquqini himoya qiladi, zulm va istibdodni
qat’iy qoralaydi.Furqat xuddi shu yillarda «Xammomi xayol» risolasini yozadi.
«Chor darvesh» hikoyatini forschadan tarjima qiladi. «Nuh manzar» nomli she’riy
kitob yaratadi. «Bulardin bo‘lak har xil g‘azaliyotim Farg‘ona muzofotig‘a (ya’ni,
yonatrof qishloqshaharlariga) va digar mamlakatlarga muntashir (mashhur)
bo‘ldi», deb yozadi shoir.
Xuddi shu yillarda Furqat ilk bor she’rlarini to‘plab, majmua holiga ham
keltirgan. Afsuski, shoirning o‘zi qayd etgan risola, manzuma va tarjimalari kabi
bu majmua ham shu kunga qadar topilgan emas. Furqat taxminan 1886—87
yillarda Marg‘ilonga borib, u yerdagi Masjidi jome hujrasida istiqomat qilgan,
yoru birodarlari ko‘magida kichik do‘kon ochgan bo‘lsada, asosan, she’riyat bilan
shug‘ullangan, shaharning ziyolilari, jumladan, Xo‘jajon Rojiy, Muhammad Umar
Umidiy-Havoiy, Mulla Toshboltu Royiq kabi ijodkorlar bilan tanishib, adabiy
suhbatlar qurgan. Furqat ilk bor gazeta bilan tanishib, uning «Toshkent shahrida
bosma bo‘lg‘on»ligini shu yerda biladi. Yangilikka chanqoq, taraqqiyparvar
shoirda ijtimoiy hayotda yuz bergan o‘zgarishlarga, sekinasta yoyila borayotgan
fan va texnika namunalariga qiziqish uyg‘onadi, yangiliklar bilan bevosita
tanishish, o‘z ko‘zi bilan ko‘rish ishtiyoqi zo‘rayadi. 1889 yil boshlarida Toshkent
safariga chiqadi, Xo‘jandda to‘xtab, Toshxo‘ja Asiriy boshliq shoirlar, adabiyot
muxlislari bilan uchrashadi, adabiy kechalarda ishtirok etadi. Nihoyat, 1889
yilning iyunida Toshkentga keladi. Toshkentdagi Ko‘kaldosh madrasasi
hujralaridan birida yashaydi. Ko‘zga ko‘ringan olim, fozillar bilan tanishadi.
15
Abdug`afurov A. Zokirjon Furqat (hayoti va ijodi). –T.: “Fan”, 1977. – 208 b.
16
Sharifxo‘ja eshon tavsiyasi bilan ma’lum muddat «Farhat» (shodlik, xursandlik)
taxallusida she’rlar yozadi, lekin ko‘p o‘tmay, eski taxallusiga qaytadi.Furqat
Toshkentda rus ziyolilari, yevropacha hayot tarzi bilan tanishdi. Chor ma’murlari
shoirning teatr, gimnaziyaga, turli kontsertlarga kiritishni uyushtirdilar,
ko‘rgazmalarga olib bordilar. Yangi tarixiy sharoit tufayli yuz bergan
o‘zgarishlarni mushohada etish natijasida Furqat dunyoqarashida jiddiy o‘zgarish
bo‘ladi va bu hol uning ijodida o‘z badiiy ifodasini topadi — ma’rifatparvarlik,
yevropacha ilm-madaniyat, fan-texnikaga xayrixohlik shoir she’rlarining yetakchi
g‘oyasiga aylana boradi. Bu esa Furqatnint ko‘p asrli o‘zbek adabiyotiga yangi
mavzular, yangi g‘oyalar olib kirishiga zamin bo‘ldi. Toshkentda ochilgan erlar
gimnaziyasi, maorif muassasalari, madaniyat va san’at o‘choqlarini, tobora
ko‘proq kirib kelayotgan fantexnika yangiliklarini kuzatish oqibatida uning «Ilm
xosiyati», «Gimnaziya», «Vistavka xususida», «Akt majlisi xususida», «Toshkent
shaxrida bo‘lg‘on nag‘ma bazmi xususida», «Suvorov» va boshqa asarlari
maydonga keldi va ularning barchasi 1890 yillarda «Turkiston viloyatining
gazeti»da chop qilindi. Bu turkum asarlarida Furqat yangilik va taraqqiyotning,
ilm-fan va yevropacha maorif-madaniyatning targ‘ibotchisi sifatida namoyon
bo‘ladi; o‘z vatandoshlarini zamonaviy bilimlarni puxta egallashga va ilg‘or
xalqlar qatoridan o‘rin olishga da’vat etadi. Birok Furqat ayrim zamondoshlari
singari rus istilochilik siyosatining asl mohiyatini birdaniga anglay olmadi. Rus,
Yevropa madaniyatparvarligi orqasida mahalliy ruslashtirish siyosati pinhon
ekanligini so‘ngroq tushunib yetdi. Xuddi shu yillarda yaratilgan «Shoir ahvoli va
she’r mubolag‘asi xususida» asarida Furqat ijodkor va badiiy adabiyot xususida
ran
ochib,
she’riyatda
realistik
tasvir
masalasini
ko‘tardi.
16
Furqat hakli ravishda o‘zbek publitsistikasining asoschilaridan biri hisoblanadi.
Furqatning publitsist sifatidagi faoliyati 1890 yildan boshlandi. «Turkiston
16
Jabborov A. Furqat va jadidchilik. To`plamda: “O`zbekistonning yangi tarihi. Kontseptual-metodologik
muammalar” mavzuidagi Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. –T.: Akademiya. 1998.-180-183-betlar.
17
viloyatining gazeti»ga rasman ishga kirdi, gazetani tayyorlashda bevosita
katnashdi. Bir yildan ko‘proq vaqt mobaynida Sattorxon kabi ilg‘or
ma’rifatparvarlar bilan hamkorlikda ishlab, gazeta sahifalarida o‘z maqolalarini
e’lon qildi. Masalan, 1891 yil 1-yarmida «Xo‘qandlik shoir Zokirjon Furqatning
ahvoloti. O‘zi yozgoni» publitsistik asarini yozib, shu gazetada e’lon qildi. 1891
yil mayda Samarqandga bordi, osori-atiqalar bilan tanishdi, gazetaga xabarlar
yo‘lladi, keyin Buxoroda bo‘ldi. Iyulda esa chet el sayohatiga chiqdi. Uning chet
elga sayohati haqida turli taxminlar bor. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, u atayin
keytib kelmaydigan qilib o‘z yurtidan chiqarib yuborilgan.
17
Xullas, 1891 yilning
iyulida Marv —Ashxobod—Boku—Batumi orqali Istanbulga bordi. Do‘stlariga
yozgan maktublarida, voqealarni oldindan bilgandek, vatanidan bir umr ajralib
qoladigan odamning kayfiyatini aks ettirdi. Masalan, Istanbuldan yozgan «Sabog‘a
xitob» she’riy maktubida Vatan ishtiyoqi, do‘stlar sog‘inchi, g‘urbat azoblari va
yolg‘izlik motivlari birinchi o‘ringa chiqqan. Furqat Istanbuldan Bulg‘oriya va
Yunonistonga o‘gdi. Bolqon yarim orolining qator shaharlarida bo‘ldi. 1892
yilning martida Istanbuldan O‘rta dengiz orqali Arabistonga — Makka, Jidda,
Madina shaharlariga bordi. Makkadagi haj ziyorati munosabati bilan «Hajnoma»
asarini yaratdi. So‘ng Bombayga keldi, Hindistonning qator viloyatlariga sayohat
qildi. Uning bu davrda yozgan nasriy va nazmiy maktublarida tushkunlik, onayurt
sog‘inchi va iztiroblari aks etgan. «Adashganman» radifli hamda «Kashmirda»,
«Bulbul» deb nomlanuvchi lirik she’rlar turkumi shu jihatdan o‘ziga xos
hijronnomadir. 1893 yil martida Furqat Kashmir va Tibet orqali Sharqiy
Turkistonga borib, Yorkendda turg‘un yashab qoldi. Oila qurdi. Tabiblikdan
xabardor bo‘lgan shoir dorivor o‘simliklar bilan savdo qiluvchi do‘kon ochdi,
ijodiy ish va xattotlik bilan shug‘ullandi. Furqat doimo Vataniga qaytish umidi
bilan yashadi. Avval boshlagan «Sayohatnoma» asari ustidagi ishni Yorkendda
davom ettirdi. Lekin bu asar hanuz topilgani yo‘q. U yerdan Toshkentga
publitsistik asarlar, turli mavzudagi xat-maqolalar, Farg‘ona va Toshkentdagi
17
Jabborov A.Furqatning xorijga ketish sabablariga oid yangi hujjat. Adabiy meros. 1998. 3-4-sonlar, –69-70-betlar.
18
yordo‘stlariga maktublar yo‘llab turgan. Furqat o‘zbek matbuoti tarixida feleton
janrini
boshlab
berdi
18
(«Hind
nayrangbozi
Yorkendda»,
1905).
Barkamol lirikasi, jozibali nasri va gublitsistikasi bilan 19-asr oxiri va 20-asr
boshlaridagi milliy adabiyotimiz rivojiga ulkan hissa qushgan Furqat onavatanidan
uzoqda vafot etdi. Uning jasadi Yorkendning Dongdor qabristoniga ko‘milgan.
1990 yil shoir qabri ustiga maqbara qurilgan. Furqatning she’rlari kitob holida
dastlab 1913 yilda Muqimiy she’rlari bilan birga bayoz holida toshbosmada
bosilgan edi, 50—80-yillarda ko‘p bor nashr etildi. Shoir hayoti va ijodi haqida
qator ilmiy asarlar yozildi, dissertatsiyalar yoqlandi, opera librettosi, kinostsenariy
va boshqa yaratildi. O‘zbekistondagi bir qator qishloq, tuman, maktab, ko‘cha va
xiyobonlar, bog‘lar uning nomi bilan ataladi.
| 