2.2. Eksperimental psixologiya metodlari
Eksperimental psixologiya metodlariga murojaat qilishdan oldin
ularning umum-ilmiy jihatlarini ko‘rib chiqamiz. Barcha metodlar
m a’lumotlar olish uchun ishlatiladi. Asosiy va qo'shim cha metodlar
farqlanadi. Asosiylariga laboratoriya eksperimenti va ularning modi-
fikatsiyasi, tabiiy eksperiment kiradi. Qo'shim chalariga - kuzatish,
faoliyat mahsullari tahlili, o ich a sh va korrelatsion kuzatuvlar,
m a’lumotlar yigMsh metodi va boshqalar kiradi. Birinchi metodda
kuzatuv olib boriladi, hodisa vajarayonlar bilan faol tanishtiradi.
Ikkinchi metod jarayoni esa, albatta, obyektga ta’sir etgan holda
uni faqat ro'yxat qilish bilan chegaralanadi. Kuzatuvchi ro‘yxatni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki savolnoma asosida yozib boradi. Xuddi shu
metod ta’sir qilish jarayonida ham q oilanilishi mumkin. Ekspe
riment jarayoni to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri muloqot metodi orqali o ‘tkaziladi.
Bu ikkinchi jarayon psixologik eksperiment metodlaridir. Uchinchi
jarayon ham mavjud. Eksperimentator kuzatuv jarayonida tabiiy
usullami yoki «tushunish metodi»ni to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri kuzatuvchiga
nisbatan qoMlaydi. Eksperiment jarayonida kuzatuvchi vazifalami
faol bajaradi. Kuzatish, so‘rov davomida esa unga hyech qanday
vazifa berilmaydi va u o ‘zini erkin tutadi. Asosiy mezonlar mavjud
boMib bu quyidagilardan iboratdir:
1. Eksperimental kuzatuv, sistematik kuzatuv yoki korrelatsion
kuzatuv. Ularning xususiyati shundaki, kuzatuvchi korrelatsion
asosiy o ‘tish davrlari o'rtasida aloqalami aniqlaydi. Buning uchun u
sara kuzatuvchilarni tanlab, ular bilan ish olib borish ketma-ketligini
rejalashtiradi.
2. Tabiiy eksperiment va kuzatuvlar, suhbat, klinik metod, ayrim
hollarni tushuntirish metodi va hokazolar. Bu metodlar inson xulq-
atvori xususiyatlarini yuzaga chiqaradi, empirik umumiyliklarga
xizmat qiladi.
3.
Kvazi-eksperiment. «Oraliq» tabiiy metodlar orqali kuzatuv
o ‘tkazish bilan qattiq nazoratli kuzatuvlar o'zgarishiga aytiladi.
Kvazi-eksperiment metodi yordamida to ‘liq chizmani yaratish mum
kin emas. Ammo bu kamchilikka qaramay kvazi-eksperimental
regionlardan foydalanish imkonini beradi. Eksperimental kuzatuvlar
barcha noeksperimental metodlarga ziddir.
Xuddi shuni F.Sh.Mak Giksen quyidagilarda ko'rsatadi:
Klassik klinik metod.
Tabiiy kuzatish.
So‘rovnoma.
Arxiv tekshirish.
Korrelatsion aloqani o ‘rnatish.
Kvazi-eksperiment.
M.V.Metlin esa quyidagi metodlami ko'rsatdi:
Tabiiy kuzatish.
So‘rovnoma.
Korrelatsion kuzatuv.
Arxiv tekshirish.
Alohida hollarni o ‘rganish.
A.K.Kobzi eksperimentga korrelatsion metodni va eksperiment-
gacha metodini qarama-qarshi qo‘yadi. Ularga: so‘rovnoma, umumiy
kuzatish va umumiy eksperimentni kiritadi. Xulq-atvorni o ‘rganishda
arxiv metodi, o‘z-o‘ziga baho berish va testni ko‘rsatib o ‘tadi.
Formal ko‘rinishlarda esa bir necha eksperimental kuzatuv-
larning tiplari ajratiladi. Bulami qidiruv (izlanish) va tasdiqlash
eksperimentlarda ko'rish mumkin. Ularning farqi ishlab chiqarish
muammosining darajasiga qarab ajratiladi. Qidiruv eksperimenti
mustaqil yoki tobe o ‘zgarishlarga o‘tishda o ‘zaro aloqa davrida olib
boriladi.
Algoritm kuzatuv quyidagi ko'rinishda bo iad i:
1. A va d orasidagi bogManish haqida faraz ilgari suriladi.
2. Qidiruv eksperimentining o'tkazilishi.
3. Faraz tasdiqlanmasa, yangi qidiruv eksperimenti yordamida
faraz ko'rib chiqiladi. Agarda faraz tasdiqlansa, miqdor funksional
faraz ilgari suriladi.
4. Tasdiqlov eksperimenti o'tkaziladi.
5. 0 ‘zgarish aloqalari haqida faraz qabul (yoki rad) qilinadi va
aniqlik kiritiladi.
. _______ "
Psixologik eksperimentlarda «kritik eksperiment», «pilotaj ku
zatuv», «pilotaj eksperiment», «yopiq eksperiment», «tabiiy ekspe-
riment»lardan foydalaniladi.
Pilotaj kuzatuv atamasi eksperiment jarayonida sinov holatida
ko'riladi. Bu usul asosan eksperimentga kirish vaqtida qo'llaniladi. U
qat’iy kuzatuvga muhtoj emas. Bu usul orqali olingan maMumotlar
ishonchli emas. Bu narsa ko'pgina xatolarni oldini olishga yordam
beradi.
«Dala sharoitida kuzatish» real hayotdagi o ‘zgarish holatlarini
kundalik hayotda olib boriladi.
0
‘z holiga ko‘ra bu usul kvazi-
eksperimentga taalluqli deyishimiz mumkin. Chunki uni eksperiment
jarayonida nazoratga olib boMmaydi. Tabiiy va dala sharoitidagi
eksperiment ilmiy maMumotlarni olishning yagona usuli hisoblanadi.
Eksperimental kuzatuvlar psixoiogiyada ham boshqa fanlardagi
singari bir necha bosqich orqali amalga oshiriladi.
Eksperimental psixologik kuzatuvlarning asosiy bosqichlarini
ko‘rib chiqamiz.
1. Hamma kuzatuvlar uning mavzusidan boshlanadi. Mavzu:
kuzatuv doirasi, muammo doirasi, predmet tanlash, obyekt va metod.
Ammo eng asosiysi bu birlamchi muammo. Kuzatuvchi zamonaviy
psixologiya haqidagi bilimlardan qoniqadi, u muammoni his qildi,
qaysi nazariya qarshi, zid tushunchalarni keltirib chiqardi. Empirik
kuzatuvlar uch asosiy hollarda oMkaziladi:
- farazni tekshirish va uning mavjudligi;
- farazni tekshirish orqali aloqani aniqlash;
- farazni tekshirish A va D ko'rinishlarni bir-biriga tobeligi.
2. Birinchi bosqichdan so‘ng ikkinchi bosqich adabiyotlar bilan
ishlash. Kuzatuvchi eksperimental maMumotlarni, boshqa psixolog-
larning fikrini o'rganib chiqishi kerak.
3. Keyingi bosqichda farazni aniqlash ko'rib o'tiladi. Psixolog
real psixikani emas, vaziyatning tashqi ko'rinishlarini boshqaradi. Bu
kuzatuvchining psixikasini boshqaradi.
4. Kuzatuvchi eksperiment qurolini tanlashi kerak. Bu unga:
a) o'zgarishni mustaqil boshqarish; b) tobe o'zgarishni ro'yxatga
olish; d) metodika haqida tegishli aniq axborotlarga ega bo'lishidir.
Kuzatuvlar jarayonida turli xil metodikalardan foydalanish
mumkin.
a) «berkitilgan figura» testi;
b) «siyoh ramka» yoki «Xos ramka» testi;
d) «siyoh - egik xona» va h.k. Birinchi ko‘rinishda kuzatuvchida
zamon Vitkin - Gotshald testi bloki va sekundomer bo'lishi kerak.
ikkinchi ko‘rinishda esa avtomatlashgan eksperiment. Bu kompyuter
yordamida va nihoyat uchinchi ko‘rinishda jihoz uchun - ekspe
rimental kamera zarur. Psixologik eksperimentda turli xil psixo-
fiziologik apparatura ham qo'llaniladi. Kuzatiluvchini faqat testlar
bilan toliqtirib qo‘yish kerak emas. Ming afsuski, bizda psixologik
eksperimental kuzatuvlami o'tkazish uchun apparaturalar bilan
muammolar juda ko‘p va eksperimental laboratoriyalar standartlarga
javob bermaydi. Test metodikalari ham kuzatuvchi va amaliyot-
chilarni qoniqtirmaydi. Shuning uchun ko‘pgina apparaturalar
mustaqil tayyorlanadi, yoki imkoniyat bo‘lsa tibbiyot jihozlaridan
foydalaniladi.
5. Eksperimental kuzatuvlarni rejalashtirish asosiy bosqich
hisoblanadi. Birinchi o ‘rinda gap tashqi o ‘zgaruvchilarning ichki
tobe o‘zgaruvchilariga ta’sir etishi mumkinligi haqida ketmoqda.
Rejalashtirish ichki va tashqi eksperimentning validligiga juda zarur
keyingi bosqich bo'lib, eksperimental reja hisoblanadi. Kuzatuvchi
eksperimentni bir sinaluvchi bilan o ‘tkazishi mumkin. Bu holda
kuzatuvchi kuzatuv uchun bir reja asosida ish olib boradi. U guruhiy
bir qator rejalarni ham eksperimentda qo‘llashi mumkin. Vaqt va
resurslarning tanqisligi sababli kuzatuvchi maksimal oddiy rejalash
tirish asosida olib boradi. Murakkab farazlarni aniqlash uchun
murakkablashgan rejalardan foydalaniladi. Sodda rejalarga asosiy va
nazorat rejaiar kiradi. Lekin undan ham murakkab bo‘lgan ekspe
rimental rejalar mavjud. D.Kempbel tomonidan ikki o ‘zgaruv-
chilam ing orasidagi aloqani aniqlash uchun prosessual klassifikatsiya
rejasi yaratildi. Ulardan asosiysi: sodda reja - ikki guruh uchun test
o'tkazish (test-ta’sir-retest);
2
nazorat guruhlar test o‘tkazmaydi
(nazorat- ta ’sir - test); Solomon rejasi 4 guruh uchun. Bu undan
oldingi ikki guruhni birlashtiradi. Ular chinakam eksperiment rejalari
hisoblanadi. Agarda chinakam eksperiment rejasini qoMlay olmasa,
unda kvazi-eksperiment rejalaridan foydalaniladi.
6
. Sinaluvchilarni tanlash va guruhlarga bo‘lish eksperimental
rejaga asosan olib boriladi. Ko'pgina hayvonlar va odamlar bu
kuzatuvlarda tanlanma deb ataladi. Psixogenetika bo'yicha muta-
xassis sinaluvchi qilib mono-dizigota egizaklarini, shu bilan ularning
buvi-buva, ota-onalarini ham tanlaydi. Tibbiy psixolog afg'on uru-
shida qatnashganiarda postravmatik stress sindromiga yo'liqqanligi
sababli ularda agressiv hulq-atvorni o'rganadi. Barcha kuzatiluv-
chilar jinsi, ijtimoiy holati, bilimi darajasi, so g 'lig 'i va hokazolar
bilan tavsiflanadi va farqlanadi. Undan tashqari, ular turli individual
psixologik xususiyatlarga egadirlar. Masalan: intellekt darajasi,
neyrotizm, agressiya tanlanmaning asosiy talabi reprezentativlik
sinaluvchilar guruhlarga to 'g 'ri joylashtirilgan boMishi kerak. Barcha
guruh ekvivalent bo'lishi kerak.
7.
Eksperimentni o'tkazish bu eng asosiy jiddiy, javobgarlikni
talab etadi. Kuzatuvchi ko‘nikma va malakalarga ega bo'lishi zarur.
Eng zo‘r g'oyani ham kuzatuvchi malakasizligi tufayli buzib
yuborishi mumkin. Eksperiment jarayonida kuzatuvchi sinaluvchiga
ta’sir jarayonini tashkillashtiradi. Qonun-qoidalar bilan tanishtiradi,
kerak bo'lsa o'rgatish, tayyorlash ishlarini olib boradi va nihoyat
kuzatuvchi eksperimentdan so‘ng sinaluvchi bilan so'rovnom a
o'tkazadi (posteksperimental intervyu).
a) eksperimentga tayyorgarlik. Kuzatuvchi eksperimentga xona
va jihozlarni tayyorlaydi. Eng asosiy bosqich bu yo'riqnom a bilan
tanishtirish. U qisqacha bo'lib,
11
so'zdan oshishi kerak emas;
b) sinaluvchilarga yo'riqnom a va motivni yetkazish, yo'riqnom a
o ‘z ichiga motivni olishi kerak. Sinaluvchi eksperiment jarayonida
qanday imkoniyatlarga ega bo'lishini bilishi kerak. Ko'pgina
hollarda sinaluvchilarga bunday sharoit odatiy bo'lm aganligi sababli
ularda hayajon kuzatiladi. Ularning diqqati bo'linishi mumkin.
Undan tashqari, yo‘riqnomani tez tushunib etish, kognitiv individual
xususiyatlarga bog'liq. Shuning uchun sinaluvchi yo'riqnom ani
tushunganligini aniqlab olish juda muhim; d) eksperiment boshida
sinaluvchilarning qobiliyati, sinaluvchi sifatida ishtirok etish xohi-
shiga qarab aniqlanadi. Uning so g 'lig 'i ham tekshiriladi. Ekspe
rimentdan oldin uning oldida xatti-harakat faoliyat rejasi bo'lishi
kerak. Odatda, eksperiment paytida yordamchi assistent ishtirok
etadi. U yordamchi ishlami olib boradi. Ko'p hollarda assistent
qaydnomani yozib boradi. Unda sinaluvchining javoblari yozib
boriladi. Undan tashqari, u sinaluvchini umumiy kuzatib eksperiment
jarayonida yuzaga keladigan ishlami belgilab boradi. U appa-
raturalaming ishlab turishiga ham javobgar.
8
.
Statistik metodlami qayta ishlash, ular bilan ishlash va nati-
jalarning tahlili - keyingi bosqichdir. Odatda, metodlami qayta
ishlash eksperimentni rejalashtirish bosqichida yoki undan oldin
boMib oMadi. Eksperimental faraz statistika ko'rinishida keladi.
a) ikki va undan ortiq guruhlaming o ‘xshashligi; b) mustaqil o‘zga-
ruvchilarning ta’siri; d) tobe va mustaqil o ‘zgaruvchilaming statistik
aloqasi; e) patent o‘zgaruvchilar tuzilishi. Ma’lumotlami matematik
qayta ishlash uchun standart paket programma mavjud. Bizga
m a’lum va qulaylari: statistica, stadia, stadgrapnics, Sy Stat, SPSS,
SAS, BMDP. Barcha paketlar quvidagi turlarga boMinadi:
1. Maxsus paket.
2
. Umum foydalanish paketi.
3. Umum foydalanish uchun toMiq boMmagan paket.
Kuzatuvchilarga umumfoydalanish paketi maslahat beriladi.
Barcha programmalar hujjatlar bilan toMdiriladi. Eksperimentator-
lam ing aytishicha, eng yaxshi variant bu SPSS paketidir.
Mulohaza va natijalar tahlili kuzatuvni yakunlaydi. Eksperimen
tal kuzatuvlarda faraz tasdiqlanadi yoki rad etiladi:
«Agar A
unda D».
Kuzatuvchi o 'z mulohazalarini bildiradi va nihoyat u o ‘z xulosa-
sini tahlil qiladi.
Bu kuzatuvning oxirgi bosqichi hisoblanadi; qoMyozma, risola,
monografiya, ilmiy jurnal redaksiyasiga xat tayyorlanadi. Xulosa
qilib shuni aytish mumkinki, eksperimental kuzatuv aniq chizma
vositasida amalga oshiriladi. Uni oMkazishning asosiy bosqichi,
muammoning tuzilishi va farazni oldinga surish, metodikaning
tuzilishi, apparatura tanlash, sinaluvchilarni tanlash, o ‘zgaruvchilami
nazorat qilish rejasi, eksperiment oMkazish, natijalami qayta ishlash
va tahlil qilish, ilmiy hisobotga tayyorgarlik. Shundan so‘ng kuzatuv
yakun topgan hisoblanadi. Ilmiy faraz tasdiqlandimi yoki rad
etildimi, natija jam oa fikriga tashlanadi.
Kuzatish metodining asosiy afzalligi shundan iboratki, kuzatish
tabiiy sharoitda oMkaziladi, kuzatish kuzatilayotgan shaxslaming
odatdagi xulq-atvorlarini o ‘zgartirmaydi. Kuzatishni bitta odam usti-
da ham va bir guruh shaxslar ustida ham olib borish mumkin. Bu
metod bolalar bog‘chasi guruhlaridagi yoki maktab sinfidagi
bolalami o ‘rganish uchun qulaydir. Kuzatish metodining kamchiligi
uning anchagina mehnat talab qilishidir. Tadqiqotchi psixologni
xulq-atvoming istalgan qiyofada emas, balki anig tadqiqot vazifalari
bilan bog'liq holda namoyon bo'lishigina qiziqtiradi. Shuning uchun
kuzatiluvchi shaxs xususiyatlari va psixik holatlarining o ‘ziga kerakli
tarzda namoyon bo'lishini kutib turishi kerak. Bundan tashqari,
psixik xususiyatlarning yakka holda namoyon bo'lishini kuzatish va
qayd qilish yetarli emas. Tadqiqotchi u yoki bu xususiyatlarning
tipikligiga ishonch hosil qilishi kerak.
|