II. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA METODLARI
2.1. Psixologik kuzatish metodlarining tasnifi
B.G.Ananevning fikriga ko ‘ra, psixologik kuzatish metodlari
psixologik obyektlar bilan operatsiyalar tizimi bo'lib, fanning bilish
obyektidir. Psixologiyada empirik metodlarni qo'llash muammosi
ko'rib chiqilayotganda ularni psixologik metodlar tizimidagi o'm ini
aniqlashdan boshlash kerak. Empirik metodlarni qo'llashning beshta
darajasini ajratish mumkin:
1. Metodika darajasi.
2. Metodik qo'llanm a darajasi.
3. Metod darajasi.
4. Tekshirishni tashkil qilish darajasi.
5. Metodologik yondashish darajasi.
T o 'g ’ri, «metod» atamasini turli darajada ishlatsa bo'ladi, ma
salan, psixofizikada - o'rtacha xatolar metodi, chegara metodi bor;
psixodiagnostikada - proektiv metod (ikkinchi daraja); psixo-
semantikada semantik differensial metod va repertuar kataklar meto
di haqida gapiriladi (birinchi daraja); yosh davrlari psixologiyasida
psixogenetik metod to'g'risida bahs yuritiladi va uning turli xilligi -
egizaklar metodida (to'rtinchi daraja) ko'rsatilgan.
Psixologik
tadqiqotda
qo'llaniladigan
usullarning
darajali
bo'lishini G. D. Pirov taklif etgan. U metodlarni quyidagi guruhlarga
bo'lgan:
1
) xususiy metod (kuzatuv, eksperiment, modellashtirish);
2) metodik qo'llanm a;
3) metodik yondashuv.
S. L. Rubinshteyn «Umumiy psixologiya asoslari»da eng asosiy
psixologik metodlar sifatida kuzatuv va eksperimentni ajratib ko'r-
satdi. Kuzatuv «tashqi» va «ichki»ga bo'lingan, eksperiment - labo
ratoriya ishi, tabiiy va psixologik-pedagogik, qo'shim cha metod
uning asosiy modifikatsiyasida fiziologik eksperiment. Bundan
tashqari, faoliyat mahsulini o‘rganishda suhbat va anketa usullarini
ajratib o'tdi. Tabiiyki, vaqt bu tasnifning qirralarini ta’kidladi.
Shunday qilib, psixologiyaning falsafa bilan bogMiqligi uni nazariy
metodlaridan mahrum qildi, xuddi shunday yaqinlik pedagogika va
fiziologiya bilan bu fanlarning psixologik ro‘yxatga qo‘shilishi bilan
amalga oshirildi.
Psixologik tekshiruvlaming keng koMamdagi ikkinchi tasnifmi -
bolgar psixologi G.D. Pirov tuzgan. U mustaqil metodlar sifatida
taklif qilgan kuzatuv, eksperiment, modellashtirish, psixologik
xarakteristikani, yordamchi metodlar maxsus metodik yondashuv-
larni ta’kidlab o ‘tdi. Shu metodlarning har biri bir qancha turlarga
boMinadi. Shunday qilib, masalan, kuzatish (aloqador) anketalar,
so‘rovnomalar, faoliyat mahsullarini o‘rganish va boshqalarga
boMinadi.
B. G. Ananev
G.D.Pirov klassifikatsiyasini tanqid ostiga olib,
boshqasini taklif etdi. U mavjud barcha metodlami:
1
) tashkiliy;
2
) empirik;
3) maMumotlarni qayta ishlash usuli;
4) sharhlash metodlariga boMdi.
Tashkiliy metodlarga B.G.Ananev qiyosiy, longitsud va komp-
leks metodlami kiritdi.
Ikkinchi guruhga observatsion metodlar, eksperiment psixodiag
nostik metod, faoliyat mahsullari, modellashtirish va biografik me
todlar kiritildi.
Uchinchi gum hga maMumotlarni matematik-statistik tahlil qilish
metodi va si fat tahlili kiritildi.
Nihoyat, to ‘rtinchi guruhni genetik va donalash metodi tashkil
qildi. Ananev har bir metodni aniqroq tasvirlab berdi. Lekin uning
chuqur tahlil qilishiga qaramay, ko‘pgina yechilmagan muammolar
uchraydi:
Nimaga modellashtirish empirik metod boMib qoldi?
Nima uchun qayta ishlash metodi tashkiliydan ajratilgan?
Genetik qayta ishlash tekshirishni tashkil qilishning muhim usuli
deb tushunilmaydimi?
Shuni eslatib o ‘tish ahamiyatliki, bu yerda psixologik tekshi-
rishning nazariy metodlari ko‘rsatilmagan, shu bilan birga metodlar
sinfi ajratilgan, o ‘rni bo‘yicha «oraliq» empirik va nazariy metodlar
0
‘rtasida, empirik kuzatishlar m a’Iumotlarni sharhlash va qayta
ishlash metodlaridir.
M.S. Rogovin va T.B. Zapevskiylaming fikricha, metod bu -
idrok jarayonida obyekt va subyekt orasidagi ba’zi bir nisbatlaming
ifodalanishidir. Ular asosiy psixologik metodlarning sonlarini
6
taga
birlashtirishadi.
1
) germenevtik - fanning boMinmagan yakka
holatiga to‘g ‘ri keladi;
2
) biografik metod - psixika to‘g ‘risidagi
fanning yakka obyektiv idrokini ko‘rsatish; 3) kuzatish - idrok
obyekti va subyekti farqlanadi; 4) o ‘z-o‘zini kuzatish - subyektni
oldingi farqlanish asosida obyektga aylanishi; 5) klinik - birinchi
o ‘ringa mexanizmning tashqi kuzatuvchidan ichki kuzatuv mexa-
nizmiga o‘tish vazifasi chiqadi;
6
) eksperiment subyekti obyekt
idrokining faol qarshiligi sifatida, subyektning roli idrok jarayonida
hisobga olinadi.
Keltirilgan tasnif gneseologik asos, kelishmovchiliklarga ega
boMsa ham, tushunarsiz, biografik metodning ajralishi nimaga bog‘-
liqligi bizni qiziqtiradi?
Biroq mualliflar o ‘ylab yoki o‘ylamay psixologik metodlarning
empirik tasnifidagina, Germenevning metodlari hisobiga model-
lashtirishni qo‘shishga majbur boMdilar. Bu metodni qoMlashda
«idrokning subyekt va obyekti qarama-qarshi» qilib qo‘yilmaganmi?
Model - bu bir subyektning boshqa bir subyektga oqilona qarshiligi,
subyektning obyektga va o ‘ziga nisbatan muomalasi mumkin emas-
ku, degan savol tug‘iladi.
Psixologik tekshirishning tasnifiy metodlarini tushuntirishda
boshqacha yondashuvlar bor, lekin psixologik tekshirish empirik
metod va psixologik metodlar orasida umuman, amalda «teng»
belgisi qo‘yiladi, ularning spetsifikasini aniqlash qiyinlashadi.
Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta metodlar
tasnifini ko'rsatish maqsadga muvofiqdir:
1. Empirik, tekshirish subyekti va obyektining tashqi real
munosabatlari amalga oshiriladi;
2. Nazariy, subyekt obyektning hayotiy modeli bilan o ‘zaro
munosabatda bo'ladi.
3. Sharhlash va tasvirlash, bunda subyekt «tashqaridan» obyekt
ning s im v o lik - belgisi bilan munosabatda bo ‘ladi.
Birinchi guruh metodlarini ishlatishning natijasi m a’lumotlar
hisoblanadi, obyekt sharoitini asboblar yordamida o ‘rganadi. Nazariy
metodlardan foydalanish natijasi tabiiy til belgisi yoki ochiq chiz-
matik shakldagi prcdmet haqidagi bilim hisoblanadi.
Nihoyat, qayta ishlash - tushuntirish metodi - bu nazariy va
eksperimental metodlami qo'tlashda, ulami o ‘zaro munosabati
natijalarining «uchrashish joyi»dir.
Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o'tam iz:
1. Deduktiv - umumiydan xususiyga o ‘tish. Natijasi - nazariya,
qonun va boshqaiar.
2
. Induktiv - omillami umumlashtirish, xususiydan umumiyga
o‘tish.
3. Modellashtirish - analogiya metodini aniqlashtirish, «trans-
duksiya», xususiydan xususiyga o ‘tish. Natija - obyekt, jarayon,
sharoit modeli.
Psixologiyaning nazariy metodlarida psixologiyaning aqliy
yetuklik metodlarini saralash kerak. Aqliy yetuklik ilmiy faktlar
yempirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta’limot muallifining faqat
shaxsiy bilimida o‘z o‘rnini topadi.
Modellashtirishning ikkita asosiy turlari bor. Bular: struktura —
funksionalli va funksional - strukturali.
Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulq-
atvoriga qarab tizimni aniqlab o ‘tmoqchi va shuning uchun analog
tanlaydi yoki konstruksiya qiladi - boshqa tizimni o'xshash xulq-
atvorga bo'lgan. Bunday xulq-atvor strukturalarning o'xshashligi
haqida mulohaza yuritishga olib keladi.
M odellashtirishning bunday ko'rinishi psixologik tadqiqotning
asosiy metodlaridan hisoblanadi hamda tabiiy ilmiy psixologik
tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modellar va obrazlar
tiziinlari o'xshashligida tadqiqotchi funksiyalar, tashqi ko'rinishlarda
va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu metod ko‘p
fanlarda tarqalgan, ayniqsa, solishtirma anatomiya, paleontologiya va
boshqalarda k o'p uchratish mumkin.
labiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik tizimini
tushunish qiyin. Ammo har bir narsa xususiy reallikka ega, shuning
uchun M.S.Rogovin va G.V.Zalevskiylami germenivtik metodlar
qatoriga modellashtirish metodini kiritishga turtki bo'lgan funk-
sional-strukturani modellashtirish va germenevtik metodlarning
o'xshashligi bor.
Sharhlash metodlari butun bir psixologik tadqiqotda muhim rol
o'ynaydi. Bu metodlarning tadqiqotchi tomonidan egallanishi ilmiy
dastum ing muvaffaqiyatini bclgilab beradi. Psixoiogiyada sharhlash
metodining ahamiyati V.A.Ganzen monografiyasida aniqroq ta'rif-
langan.
Psixologik empirik metodlarning yana bir tasnifini ko'rib chi
qamiz. Biz tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog'liq bo'lgan
metodlami ikki asosga bo'lgan edik. Faollik - sustlik, mab-
lag'lam ing borligi - muqobillik. Psixologik tadqiqotda obyekt faol
boMishi mumkin, odam yoki hayvon haqida gap bo'lishidan qat’iy
nazar, odam sinaluvchi sifatida tadqiqotchi kabi faoliyat subyekti
bo'ladi. Empirik psixologik metodlarning tasnifida shu narsani
hisobga olish kerak.
Psixoiogiyada sinaluvchi xulq-atvorining tahlili va tushunilishi
katta ahamiyatga ega. Tushunish jarayoni qaysidir m a’noda o'lchash
jarayoniga qarama-qarshidir. O'lchashda tadqiqot natijalarini obyekt-
lashtirishga harakat qilamiz, tushunishda esa aksincha, sinaluvchi
ning xulq-atvorini xususiy m a’naviy o'lcham larida qayta ishlanadi.
Barcha psixologik empirik metodlami ikki o'lcham li kenglikda
joylashtirish qulay, ularning o'qlari psixologik tadqiqotning ikkita
maxsus belgilarini bildiradi.
Birinchisi - sinaluvchi va tadqiqotchi o'rtasidagi o'zaro munosa-
batlarning borligi yoki yo'qligi yoki bu munosabatlarning jadalli-
gidir. U klinik eksperimentda eng katta va o'zini-o 'zi kuzatishda eng
kam hisoblanadi.
Ikkinchisi - muolajalarning obyektlashuvi va subyektlashuvidir.
Bunda eng chetki variant sifatida test olish va boshqa odamning
xulq-atvorini uning xatti-harakatini «sezish», empatiya nazarda tu-
tiladi.
Tadqiqotchi ikkinchi holatda hech qanday narsa ishlatmaydi deb
aytish mumkin emas: ular bor, lekin «ichki» - tadqiqotchining
shaxsiy malakasi, individual xususiyatlari, sharhlash usullari va
boshqalar. Tadqiqotchi o'lcham da ishlatadigan ashyolarni boshqa-
cha ham atash mumkin.
Birinchisi koordinata o'qini tashkil qilib, «ikkita subyekt - bir
subyekt» yoki «tashqi» dialog, yoki- «ichki» dialog.
Ikkinchisi «tashqi» ashyolar - «ichki» ashyolar, yoki «o'lchash
sharhlari» o'qini keltirib chiqaradi. Bu o'q lar bilan tashkil qilingan
kvadratlarda asosiy psixologik empirik metodlarni joylashtirsa
b o iad i.
Psixologik eksperiment bu nuqtayi nazardan sinaluvchi bilan
boMgan o ‘zaro munosabat, uning xulq-atvori obyektiv ro‘yxati bilan
moslashadigan metoddir.
| 