O‘QUVCHILARNING TABIIY-ILMIY SAVODHONLIGINI OSHIRISHDA KIMYO

196 
kompleks foydalanish, ilg‘or va chiqindisiz texnologiyalarni joriy etish, atrof-muhitni kimyoviy 
ifloslanishdan saqlash kabi masalalar yuzaga keldi. Kimyo sanoati o‘sishiga qaramasdan, kimyoga bo‘lgan 
munosabat o‘zgardi. Kimyo foydalimi? degan savolgan ko‘p xollarda quyidagi javoblar olinmoqda: 
«Yo‘q, chunki kimyoviy moddalar zaxarli». 
«Yo‘q, chunki kimyo tabiatni ifloslantiradi » va x.k. 
Lekin “kimyoviy birikmalarga” qarshi ogoxlantirishlar ular tomonidan bo‘lgan xavfdan ko‘proq 
zarar keltirmoqda. Biz kimyoviy dunyoda yashamoqdamiz va xayotni kimyosiz tasavvur etib bo‘lmaydi. 
O‘quvchilarga bizning o‘zimiz ham kimyoviy elementlardan tuzilgan ekanligimizni, bizda sodir 
bo‘layotgan barcha jarayonlar negizida kimyoviy o‘zgarishlar bo‘lishini tushuntirish bugungi kunda kimyo 
o‘qituvchisining eng muhim vazifasi hisoblanadi. 
Kimyo o‘qitishni xayot bilan bog‘liqligi masalasini ko‘rib chiqayotganda kimyo fanining xayot bilan 
bog‘liqligiga katta e’tibor berilgan chet el o‘quv qo‘llanmalarini ham eslash zarur. 
Bu sohada 1995 yili rus tiliga tarjima qilingan Amerika kimyo jamiyati olim va pedagoglari 
tomonidan yozilgan “Kimyo va jamiyat” keltirish mumkin. AQSh da 60% dan ortiq kimyo o‘qitiladigan 
umumta’lim maktablarida bu kitobdan asosiy o‘quv qo‘llanma sifatida foydalaniladi [3]. 
Bu darslikda material faqat amaliy aspektda bayon etiladi. 
“Kimyo amalda” nomli M.Frimantl darsligi Angliya kollejlari talabalari uchun yozilgan bo‘lib, 
zamonaviy maktab kursi uchun biroz murakkab material saqlab, kimyoni izchil o‘rganishga mo‘ljallangan. 
Shunisi diqqatga sazovorki, kitobga qiziqishni oshirish uchun muallif uni Yer yuzining turli burchaklarida 
kimyoning turli-tuman inson faoliyati bilan bog‘liq soxalardagi ahamiyatiga doir misollar, rasmlar bilan 
boyitgan. Bundan tashqari, kitobga buyuk kimyogar olimlar xaqida qisqacha biografik ma’lumotlar, kimyo 
bo‘yicha nobel mukofoti laureatlarining ishlarini aks ettiruvchi ilmiy ommabop maqolalardan lavxalar 
keltirilgan [4]. 
Respublikamiz umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarning tabiiy fanlar, jumladan kimyo o‘quv 
fani mazmunini samarali o‘zlashtirishlarida bilim va ko‘nikmalarni takrorlash, mustahkamlashga xizmat 
qiluvchi mustaqil ishlar, turli topshiriqlar muxim ta’limiy vazifani bajaradi. Xozirda o‘quvchilar uchun 
mo‘ljallangan test topshiriqlari, masala va mashqlar mazmunining taxlili natijasida ularda berilgan ma’lum 
bir tushuncha fundamental tilda, murakkab izohlanganligi aniqlandi. Shu bilan birga, ularning mazmunida 
turdosh tabiiy fanlar (fizika, biologiya, geografiya va boshq.) ga doir tushunchalardan juda ham oz 
foydalanilayotganlini aniqlandi. 2021 yilda 15 yoshli o‘quvchilarning o‘qish, matematik va tabiiy-ilmiy 
savodhonligini baholash xalqaro dasturi (PISA) asosida sinovlar o‘tkazilishini e’tiborga olsak, bugungi 
kunda o‘quvchilar foydalanishlari uchun ishlab chiqilayotgan mustaqil ishlar mazmunini takomillashtirish 
nechog‘lik dolzarb ekanligini ko‘rsatadi. 
Biz bir necha yillar mobaynida kimyo fani o‘qituvchilarining test banklari, ular tuzib 
foydalanayotgan mustaqil ishlarini taxlil etish natijasida masala va mashqlar mazmuniga kimyoning amaliy 
ahamiyatini anglashga yordam beruvchi, turdosh tabiiy fanlar tushunchalaridan unumli foydalanish orqali 
ularning o‘zlashtirayotgan bilim va ko‘nikmalarini ahamiyatini anglashlari erishish mumkin [5]. Quyida 
shunday mazmunga ega topshiriqlardan namunalar keltirilgan: 
Gipsning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan kalsiy sulfatdan 2,5 kg olish uchun zarur bo‘lgan 
so‘ndirilmagan ohak va konsentrlangan sulfat kislota zarur bo‘lishini hisoblang. Bu reaksiya qanday 
reaksiya turiga mansubligini aniqlang. 
2 mol sulfat kislota va 1 mol kalsiy ortofosfatning o‘zaro to‘liq ta’sirshashuvi natijasida oddiy 
superfosfat – mineral o‘g‘it olinadi. Tegishli reaksiya tenglamalarini yozib, fosfor (V) oksidiga 
hisoblaganda undagi foydali komponent ulushini hisoblang. 
Qishloq xo‘jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi mis kuporosi qo‘llaniladi. U laboratoriyada misni 
konsentrlangan sulfat kislota bilan o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida olinadi. Bunda yana suv va oltingugurt 
oksidi hosil bo‘ladi. Reaksiya tenglamasini tuzing va uni oksidlanish – qaytarilish reaksiyasi sifatida ko‘rib 
chiqing. 10 kg (bir paqir) 16% li mis 
(II) sulfat eritmasini tayyorlash uchun zarur bo‘lgan mis kuporosi massasini hisoblang 
Natriy gidroksid bilan ta’sirlashganda sizning daftaringizni tayyorlash uchun (18 varaq) yetarli 
bo‘lgan natriy sulfat tuzini olish uchun zarur bo‘lgan 96% sulfat kislota massasini hisoblang. 1 varaqni 
tayyorlash uchun 0,142 gr bu tuzdan sarflanadi. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF–4947-son 
«O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi 
Farmoni. // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda. 

197 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 8 dekabrdagi VM–997- son «Xalq 
ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida»gi qarori. 
Follmer G. Evolyutsionnaya teoriya poznaniya. K prirode chelovecheskogo poznaniya 
//Kultura i razvitiye nauchnogo znaniya. M.,1991.S.141 
Frimantl M. Ximiya v deystvii. V 2-x ch.Ch.1: Per.s ang.- M.: Mir,1998 -528 s. 
I.R.Asqarov, K.G‘.G‘opirov, N.H.To‘xtaboyev. Kimyo. 8-sinflar uchun darslik. –Toshkent, 
«Yangiyo‘l poligraf servis» nashriyoti. – 2019 yil. – 208 b. 

Download 4,42 Mb.