78
metodik jihatdan maqsadga muvofiq o‘tkazilishini ta’minlash hamda tadbirlar jarayonida har bir ishtirokchi
tomonidan muayyan vazifalarning bajarilishkga rahbarlik qilish ehtiyojining mavjudligini ifodalaydi.
Jamoa faoliyatini uyushtirishda tashkilotchi shaxs o‘z zimmasiga muayyan majburiyatlarni olish,
mas’uliyatni
chuqur his etish, dadil harakatlanish, berilgan so‘z (va’da)da qat’iy turish, har bir a’zoga
nisbatan talabchan bo‘lish, jarayon natijasi uchun javobgarlik hissini tuyish kabi sifatlarni o‘zida namoyon
eta olishi lozim.
Boshlang‘ich ta’lim yoshi psixologik nuqtai nazardan mustaqillik, o‘z imkoniyatlarini baholash va
o‘z-o‘zini boshqarish kabi sifatlar shakllanadigan davr sanaladi. Mazkur yosh davri bolalarining turli
faoliyat ko‘rinishlario‘yin, mehnat va ta’lim jarayonlaridagi ishtiroklari ularda faollik, harakatchanlik,
mustaqil qaror qabul qilish, o‘z imkoniyatlarini baholash hamda o‘zlari mansub bo‘lgan mikroguruhda
tengdoshlarining xatti-harakatlarini tahlil qilish layoqatlarining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Shuningdek, boshlang‘ich ta’lim davrida sinf rahbarlari hamda fan o‘qituvchilari
tomonidan
o‘quvchilarning turli ko‘rinishdagi faoliyatlarini tizimli, doimiy kuzatib borishlari o‘quvchilarni o‘z
xattixarakatlariga baho berishga o‘rgatadi.
Sinf rahbarlari va fan o‘qituvchilarining boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘yin, mehnat va o‘quv
faoliyatida erishayotgan eng oddiy muvaffaqiyatlari uchun ham rag‘batlatirib borishlari ularda o‘z
imkoniyatini munosib baholash, o‘z kuchiga ishonish, mustaqillik, tashabbuskorlik va maqsadga
intiluvchanlik kabi sifatlarni shayutaantirishga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Maktabdagi faoliyatlari davrida o‘qituvchilar tomonidan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘z
atrofida tengdoshlarini ergashtira olish, topshirilgan vazifani bajarishda mas’uliyatli bo‘lish,
bajarilgan
ishlar natijasi haqida mas’ul sub’ektlarga o‘z vaqtida hisobot berib borish, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni
tez anglash, xatolarni tan ola bilish va uni bartaraf etishda tashabbus ko‘rsatish va bu yo‘lda mustaqil
harakat qilishga izchil ravishda o‘rgatib borish pedagogik jihatdan samarali hisoblanadi.
Nazariy tahlil natijasida ma’lum bo‘lishicha, manbatarda ''tashkilotchilik" tushunchasining
muqobillari sifatida "etakchilik", "liderlik", "sardorlik" va "yo‘lboshchilik" kabi atamalar ham qo‘llaniladi.
Mazkur tushunchalar o‘rtasida o‘zaro
aloqadorlik, bog‘liqlik mavjud bo‘lib, jamoaning uyushgan holda
faoliyat ko‘rsatishida individual shaxslarning ustuvor rolini ifodalashga xizmat qiladi. Shu bilan birga
yuqorida tilga olingan tushunchalarning har bir o‘ziga xos mazmunni ifodalash bilan birga shaxs
faoliyatining muayyan darajalarini belgilaydi. Quyidagi mazkur tushunchalarning lug‘aviy ma’nolarini
bayon etish orqali ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik, bog‘liq hamda farqlar xususida to‘xtalib o‘tiladi.
Tushunchatarning lug‘aviy ma’nolarini yoritishda besh jildlik "O‘zbek tilining izoxli lug‘ati"da berilgan
ma’lumotlar asos qilib olindi.
Tashkilotchilik (arabcha "tashkil" so‘zidan olingan) muayyan ish harakatni boshlab berish, tashkil
etish, uyushtirish yoki uyushtirishni oqilona rejatashtirish xislati.
Liderlik (inglizcha "Sheg" sardor, rahbar) jamoa faoliyatini tashkil etishda asosiy o‘rin tutish yoki
bosh vazifani bajarish, jamoa a’zolarini yagona maqsad atrofida birlashtira olishi qobiliyati.
Sardorlik (forscha boshi bor) jamoa faoliyatini tashkil ztishda yo‘l -yo‘riq ko‘rsatish, zarbdorlik,
ilg‘orlik.
Yo‘lboshchilik (yo‘l boshlovchilik) jamoa ijtimoiy harakatiga g‘oyaviy va siyosiy rahbarlik qilish.
"Tashkilotchilik", "etakchilik", "liderlik", "sardorlik" va "yo‘lboshchilik" tushunchatarning lug‘aviy
ma’nolari bilan tanishish ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va bog‘liq jamoa faoliyatining tashkil etilishi,
a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarning yagona maqsad, umumjamoa manfaatlari sari yo‘natgirilishi,
shuningdek. jamoa faoliyati mazmunini g‘oyaviy jihatdan boyitilishi hamda takomillashtirilishi kabilarda
aks etishiga ishonch hosil qilindi. Tushunchatar o‘rtasidagi farq esa ular yordamida ifodalangan sifatlarga
ega shaxs tomonidan jamoa faoliyatiga turlicha ta’sir o‘tkazilishi (tashkil etish, uyushtirish, rejalashtirish
(dastlabki bosqich); jamoa faoliyatini yo‘naptirish, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, g‘oyaviy rahbarlik qilish
(jarayonni tartibga solish, boshqarish (asosiy bosqich))da yaqqol namoyon bo‘ladi. Tashkilotchilik
zamonaviy, ishbilarmon shaxsga xos sifatlar majmui sanaladi. Ingliz olimi F.Teylorning fikriga ko‘ra,
zamonaviy shaxs qiyofasida aql-idrok, maxsus ma’lumot hamda texnikaviy bilimlarga egalik, chidamlilik,
bardoshlilik, xushmuomalachilik, ta’sirchanlik, qat’iyatlilik, xaqiqatgo‘ylik, mulohazakorlik
kabi sifatlar
namoyon bo‘ladi.
Boshqaruv sohasida faoliyat yuritayotgan olim A.Fayol tashkilotchi shaxs, eng avvalo, uzoqni ko‘ra
olish qobiliyatiga ega bo‘lishi zarurligini uqtiradi. Uzoqni ko‘ra olish qobiliyati negizida jamoa ijtimoiy
faoliyatini tashkil etish layokati, mustaqkam sog‘lik, intellektual salohiyat, jismoniy barkamollik, yuksak
madaniyatlilik va axloqyailik. Muallifning fikricha, tashkilotchilik sifatlari jamoani uyushtira olish,
mutaxassis (kadr)larni joy-joyiga qo‘yish, istiqbolda hal etiluvchi vazifalar (uyushtiriluvchi tadbirlar)ni
79
rejalashtirish, qatiy nazoratni yo‘lga qo‘yish bilan xarakterlanadi. Shaxsda tashkilotchilik sifatlari muayyan
psixologik xususiyatlarning namoyon bo‘lish jarayonida shakllanadi.
Bir qator manbalarda "etakchi" va "etakchilik" tushunchaparining mohiyati ochib berilgan. Ya’ni:
yetakchi yo‘l ko‘rsatuvchi ma’nosini anglatadi. Bu xususiyatga ega inson boshqalarga ta’sir eta olishi,
muayyan maqsadlarga erishish uchun ularning birgalikda faoliyatini tashkil eta olish qobiliyatiga ega;
yetakchilik bu boshqa kishilarga ta’sir etish demakdir. Yetakchi va uning izdoshlari o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlar mavjud bo‘lib, u yetakchidan guruh a’zolariga qarab har doim bir tomonlama yo‘nachtirilgan
bo‘ladi; yetakchilik-bu boshqaruvchanlik maqomi, qarorlar qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy
pozitsiyadir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tashkilotchilik sifatlari o‘z-o‘zidan shakllanib qolmaydi.
Buning
uchun ana shu maqsadga yo‘naltirilg‘an pedagogik faoliyatni tashkil etish taqozo etiladi. Pedagogik
faoliyatni tashkil qilish jarayonida esa muayyan shartlarga amal qilingandagina qo‘llangan natijani qo‘lga
kiritish mumkin. Quyidagi shartlarga amal qilingandagina boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tashkilotchilik
sifatlarini samarali shakllantirishga erishilishi aniqlandi:
Dars jarayonida:
o‘quvchining yoshi, individualpsixologik xususiyatlarini chuqur tahlil qilish, bilim saviyasini
munosib baxrlash;
dars jarayonida zamonaviy texnologiyalar, ilg‘or tajribalardan foydalanish uchun qulay
shartsharoitlarg‘shng yaratilishi;
pedagog hamda o‘quvchilar o‘rtasida ob’ektiv va sub’ektiv munosabatlarning to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yilishi;
dars jarayonida o‘quvchilarni turli muammoli vaziyatlar va ularning yechimini topish orqali ijtimoiy
hayot sohalarida faol tashkilotchi sifatida qobiliyatini namoyon qilishga zamin yaratish:
dars jarayonida o‘tiladigan mavzularning mazmuniga mos ravishda ularda tashkilotchilik sifatlarini
shakllantirishga undovchi o‘quv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish.
Sinfdan tashqari ishlar jarayonida:
o‘quvchilar jamoasi, o‘quvchining jamoadagi ishtiroki, o‘zaro munosabatga kirishuvchanligi:
o‘qituvchi tomonidan muayyan ijtimoiy vaziyat,
pedagogik shartsharoit, mavjud holatning
o‘rganilishi;
sog‘lom ijtimoiy muhit, qadriyatlar, jamoada rioya qilinadigan tartibqoida, intizomni o‘quvchilar
tomonidan anglab yetilishi;
bajarilgan va bajarilishi lozim bo‘lgan faoliyat turiga ko‘ra o‘quvchilarni o‘z vaqtida rag‘batlantirilib
borilishi.
Oilada: oilaning ijtimoiy mavqei, sog‘lom muhit, otaona va farzand o‘rtasidagi munosabatlar;
farzandining xohishistaklari, qiziqishlari va ehtiyojlari darajasini hisobga olish;
ota-onalar va kagga yoshli oila a’zolarining oilada tashkilotchilik qobiliyati, uni bolaning ongiga
ta’siri, shaxsan ibrat, namuna bo‘lishlari;
oilalada maqsadning yagonaligi hamda duch kelgan muammolarning birgalikda hal etilishi;
otaona va farzand o‘rtasida o‘zaro psixologik birlikning qaror topganligi.
Xulosa
qilib aytganda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tashkilotchilix sifatlarini shakllantirishda
o‘quvchilar jamoasi yetakchi o‘rin tutadi. Zero. o‘quvchilar jamoask o‘z-o‘zini boshqarish xususiyatiga ega
bo‘lib, u maqsadning birligi, yagonaligi va tashkil qilish xususiyatlari orqali umumjamoa bilan bog‘lanadi.
Bu borada Abu Nasr Farobiyning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish g‘oyat o‘rinlidir: "har bir inson o‘z
tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga
muhtoj bo‘ladi. u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita almaydi, ularga ega bo‘lish uchun insonlar
jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi... Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga
yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo‘lgan narsalarni yetkazib beradi". O‘quvchilar jamoasidan
faolini, tashkilotchisini shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatga nisbatan ehtiyoji mazmunidan kelib
chiqadi.
