MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI AQLIY TARBIYALASH
G.Kushakova
A.Qodiriy nomli JDPI dots.v/b.
D.Raxmonova
2-kurs magistranti
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so`ng jamiyatimizda yuz berayotgan tub
ijtimoiy siyosiy va ma'naviy o’zgarish umuminsoniy qadriyatlar tizimida insonning barcha shaxsiy
ehtiyojlari, talablari va manfaatlarini, ayniqsa, o`sib kelayotgan yosh avlodning ma'naviy-ahloqiy va aqliy
imkoniyatlarini yanada ko`tarishni taqozo etadi.
Shu jihatdan qaraganda, bolalarni ham jismonan, ham ahloqan, ham aqlan tarbiyalab voyaga
yetkazish bugungi kunda Davlat siyosati darajasiga ko`tarilgan.
Bu milliyligimizga asoslangan, rivojlangan mamlakatlar ta'lim standartlariga javob bera oladigan
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va “Ta'lim to`g`risida”gi qonunda o’z tasdig’ini topgan. Mazkur
qonunning ijrosini ta'minlash, maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirish maqsadida
“Bolajon” tayanch dasturi ishlab chiqildi. Bunda qonun va dasturlarda har tomonlama komil, ijodkor va
aqliy faol shaxsni tarbiyalashda har bir bolaning aqliy imkoniyatlarini hizobga olish rivojlantirishda
innovatsion-texnologiyalardan samarali foydalanish vazifa qilib qo`yilgan.
Hozirgi kunda pedagogik texnologiyalar barcha sohada qo`llanilgani kabi maktabgacha ta'lim
sohasida ham qo`llanilmokda. Ayniksa, innovatsion-texnologiyalar bolalarga aqliy tarbiya berishda
qo`llanilishi o’z samarasini bermoqda. ”Ko’p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki,inson
o’z umri davomida oladigan informasiyaning 70 foizini 5yoshgacha bo’lgan davrida olar ekan.Bolaning
ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo’lsak ana shu davrda uning qalbida
ma’naviyatning ilk kurtaklari namoyon bo’la boshlaydi”.5
Bola ta'lim tarbiyasi, aqliy yetuk, barkamol bo`lib yetishishi xususida shark mutafakkirlari merosiga
nazar tashlasak unda quyidagi fikrlarni uchratishimiz mumkin.
A.N.Farobiy “Aqlli deb shunday kishilarni aytamizki, unda o`tkir zexn, idrok bo`lishi bilan birga u
fazilatli ham bo’lsin. Bunday kishi o’zining butun qobiliyati va idrokini yaxshi ishlarni amalga oshirishga,
yomon ishlardan o’zini saqlashga va tortishga qaratgan bo’lmogi lozim. Shunday odamnigina aqlli va butun
fikr yurituvchi deb atash mumkin” – deb ta'kidlaydi.
A.A.I.Sinoning aql, aqliy tarbiyaga oid qarashlari deyarli barcha asarlarida o’z ifodasini topgan.
Olim aqlli 3 bosqichga bo`lar ekan, birinchi bosqichda yodlay oladigan, yaxshi xali harflarni ham,
yozishni ham bilmaydigan bolalarni nazarda tutgan. Ikkinchi bosqichda tayoqchalarni chiza boshlagan,
qalamdan foydalanishni o’rganayotgan bolalarning aqli, uchinchi bosqichda aqliy shakllarni va ularga
muvofiq xissiy obrazlarni egallagan inson tasvirlanadi.
I.Sino aql deganda, insonning tug’ma iste'dodini, bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash
qobiliyatlarini tushunadi.
Aqlni 2 kategoriyaga bo`ladi:
Nazariy aql – borliqni umumiy narsalarni idrok etish.
Amaliy aql – buyumlarni tanlashda turtki sifatida ko`rinadigan qobiliyatlar.
Ma'rifatparvar alloma A.Avloniy inson aql-zakovati va ma'naviy kamolotining yo`llari ustida
tuxtalib shunday deb yozadiki: “Ilm dunyoning izzati, oxiratining sharofatidir. Ilm inson uchun g’oyat
muqaddas bir fazilatdur, zeroki, ilm bizga o`z axvolimizni, harakatimizni oyna kabi ko`rsatur, zexnimizni,
fikrimizni qilich kabi o`tkir qilur, ilmsiz mevasiz daraxt kabidur” deb ta'kidlab o’tgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashda mashg’ulotlarning o’rni va axamiyati kattadir .
Mashg`ulotlar orqali samarali natijalarga erishish ilgor zamonaviy texnologiyalarni qo`llash orqali
yuzaga keladi. Demak, pedagogik texnologiya ta'limga tizimli yondashuv asosida tatbiq etiladi.
Ushbu tizimda:
Tarbiyalanuvchining yoshi, ruxiyati, dunyoqarashi, bilimi, faollik darajasi va boshqalar e'tiborga
olinadi.
Ta'lim-tarbiyaning maqsadi, yo`nalishi, mazmuni, shakllari, usullari.
O’quv jarayoni.
5
I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent Ma’naviyat 2008 yil 53 bet
122
Tarbiyachining bu jarayon tashkilotchisi, raxbari, ijodkor sifatidagi faoliyati asosini uning bilimi va
maxoratini, texnik vositalardan foydalanib, bolaning qiziqish va intiluvchanligiga ta'sir ko`rsatish, bolani
eng ko`p darajada faollashtirishga xizmat qiluvchi usullarni qo’llab, kafolatlangan samaralarga erishish
qobiliyati tashkil etadi.
Zamonaviy texnologiyalarni maktabgacha ta'lim muassasalarida – o`yin, mashg`ulot, sayr davomida
qo`llash yaxshi samara beradi.
Biz hozir zamonaviy texnologiyalarni o`yin va mashg`ulot davomida qo`llash usulini ko`rib
chiqamiz.
Ma'lumki o`yin faoliyati bolalar xayotining mazmunini tashkil etish bilan birga, ularni atrofni,
qolaversa, barcha yaqinlarini tanishga yordam beradi, kelgusi o`quv faoliyatiga ro’xan, aqlan tayyorlab
boradi. Ayni paytda o`yin bola uchun ermak, quvonch manbai hamdir. Bolaning diqqati, xotirasi, ijodiy
tafakkuri va tasavvurini hamda dunyoqarashini shakllantirishga, o`stirishga xizmat qiladigan vositadir. Bu
jixatlar bolaning bundan buyongi xayotida muxim o`rin tutadi.
Kichkintoylarda o`yinga bo`lgan qiziqish shu darajadaki, ba'zilar faqat o`yin bilan band bo`lg`isi
keladi. «Keling, birga o`ynaylik», «Dadajon, onajon, o`yinchoq olib bering» kabi iltijolarni ko`p
eshitishimiz mumkin. Bu takliflarga kunib, hamma ishimizni bir daqiqa nariga surib, charchog`imiz,
tashvishlarimizga qaramay: «Bupti, qaysi o`yinni o’ynaymiz» desak bormi, bir onda biz yo`lovchi,
xaydovchi, o`quvchi, ochko`z buri, ko`rqoq quyon, ukolli doktor va boshqa personajlarga aylanib, ularning
quvonchlariga sabab bo`lamiz. Bola bilan o’ynar ekanmiz, biz ham o`z oldimizga maqsad qo’yib borishimiz
kerak. O`yin davomida albatta biz ularning xoxishi, istagi bo`yicha harakat qilishimiz, bizning shu paytdagi
asosiy ishimiz bolaning aytganlarini bajarib, uni xushnud qilish, vaqtini chog’lash va shu asosda muayyan
ko`zlagan niyatimizni amalga oshirib, bolani ma'lum maqsadga yo`naltirishdir. Masalan, biz bola idrokini
rivojlantirishni o`z oldimizga vazifa qilib qo’yishimiz mumkin. Idrokni o`stirishga qaratilgan o`yinlar
bolada narsalarning rangi, shakli, kattaligiga ko`ra taxlil qilish malakasini shakllantiradi.
Maktabga tayyorlov davriga kelib, bolalar 7 xil rangni bemalol farqlay oladilar. Ular asosiy
geometrik shakllarni bilishlari lozim. Namunaga ko`ra, yoki nomi aytilgan ma'lum bir shakldagi narsalarni
ajrata olishlari kerak. Shundan kelib chiqib, sizlarga 3-4 yoshli bolalar uchun o`yin mashg`ulotlarini tavsiya
etamiz.
«Nima dumalaydi»
Bu o`yin mashg`uloti orqali bolalar narsalarning shakli bilan tanishadilar.
Shunday qilib bolalar bilan quvnoq o`yin – musobaqa uyushtiriladi.
-Kim o`z qo’lidagi shaklni pol yoki stolga o’rnatilgan o`yinchoq darvozadan tezroq dumalatib
o`tkaza oladi
Dumalatish uchun sharcha yoki kubni taklif etamiz. Avvaliga bolalar uchun darvozaga nimani
dumalatib kiritishning farqi bo`lmas, lekin bir necha urinishdan so`ng u sharchani tanlagan odam
yutayotganligini tushunib qoladi. Ana shunda kelasi safar u ham sharchani olishga harakat qiladi. Xuddi
shu paytda:
- Nega aynan shu shaklni, sharni dumalatmoqchisanmi – deb so’raymiz. Unga xatti-harakatlarini
asoslashiga, xulosa chiqarishiga yordamlashamiz. «sharcha dumalaydi, kubik dumalamay tuxtab qoladi».
Bola e'tiborini kubdagi o`tkir qirralarga qaratamiz. Sharning tekisligini, qirralari yuqligini ko`rsatamiz. Ana
shunda kelasi safar u ham sharchani olishga harakat qiladi. Xuddi shu paytda:
- Nega aynan shu shaklni, sharni dumalatmoqchisanmi – deb so’raymiz. O`nga xatti-harakatlarini
asoslashiga, xulosa chiqarishiga yordamlashamiz. «sharcha dumalaydi, kubik dumalamay tuxtab qoladi».
Bola e'tiborini kubdagi o`tkir qirralarga qaratamiz. Sharning tekisligini, qirralari yukligini ko`rsatamiz.
Rasmda oddiygina doira va turtburchak shaklida namoyon bo`ladi. Bolaga shar va kub rasmini
chizishni taklif etamiz.
Maktabgacha ta'limlarda ta'lim-tarbiya olayotgan yosh avlodni bilimli, ma'rifatli, har jihatdan yetuk
qilib tarbiyalashda zamonaviy texnologiyaning roli beqiyos.
Xulosa qilib aytganda yosh bolalarga aqliy tarbiya berishda zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish o`z samarasini bergan. Maktabgacha ta'limda ta'lim-tarbiya olayotgan yosh avlodni bilimli,
ma'rifatli, har jihatdan yetuk qilib tarbiyalashda zamonaviy texnologiyaning roli beqiyosdir.
|
