shimoliy
qism ini fm ikiyaliklar, greklar va m isrliklar
yaxshi bilishgan. Ammo A frikaning ichki qism larini o'r
ganishga jaziram a cho‘l tabiati, tik qirg'oqlar katta to'siq
bo'lgan. 1498- yili Vasko da G am a boshliq Portugaliya
eskpeditsiyasi Hindistonga A frikaning janubi orqali
dengiz yo'lini ochdi. A frikadan birinchi bo'lib Yevropaga
qullarni XV asrda portugallar olib kelishdi.
A frikaning ichki qism larini
tekshirish X IX asrdan
boshlandi. Ingliz sayyohi Dovid Livingston m aterikning
ichki qism larini 30 yil davom ida (1843— 1873- yillar)
o'rgandi. U m aterikning ichki qism lariga bir necha m arta
sayohat qildi. Zambezi daryosini tekshirdi va Viktoriya
sharsharasini aniqladi,
Kongo daryosining yuqori
qism larining tavsifini tuzdi.
M arkaziy va Sharqiy A frika X IX asr oxirida V.V. Yun-
ker va boshqalar tomonidan tekshirildi. A frikaning
o'sim lik dunyosini 1926— 1927- yillari N.I. Vavilov
atroflicha o'rgandi.
X X asrning ikkinchi yarm idan boshlab A frikadagi
xalqlarning m ustaqillikka erishishi munosabati bilan
A frika tabiati m ahalliy olim lar tomonidan o'rganila
boshlandi.
15.2. Yer yuzasining tuzilishi va foydali
qazilm alari
1.
Yer yuzasining tuzilishi.
A frika
yer yuzasining
tuzilishiga ko'ra ikki qismga bo'linadi: balandligi 100
m gacha bo'lgan Shimoliy va G 'arbiy A frika ham da
98
balandligi 1000 m dan yuqori bo‘lgan Sharqiy va Janubiy
Afrika.
Shimoliy va G 'arbiy A frikada Atlas tog'lari, Sahroyi
Kabir, Gvineya balandligi vq Sudan baland tekisliklari
ham da A tlas va Tibesti yassi tog'lari joylashgan.
Atlas tog'lari m aterikning shim oli-g'arbida, Yevrosiyo
va A frika litosfera plitalari o'rtasida joylashgan.
Sahroyi K abir cho'li
shimoliy A frikaning katta
qism ini egallagan. Shimoliy A frika uzoq vaqt davom ida
dengiz ostida bo'lgan. Shuning uchun bu yerda cho'kindi
jinslar tarqalgan. Asosiy relyef shakllari tekisliklar,
platolar va yassi tog'lardir. Sahroyi K abirning m arkaziy
va
janubiy qism larida Axaggar, Tibesti tog'liklari va
D arfur platosi joylashgan. Q irg'oqlarda pasttekisliklar va
tekisliklar keng tarqalgan.
Sharqiy va Janubiy A frika platform a asosining yer
yuzasiga yaqin joylashgan qismiga to 'g 'ri keladi. Bu
yerda burm ali-palaxsali va palaxsali tog'lar joylashgan.
H ududning ham m a qismida qadimgi kristall jinslar yer
yuzasiga chiqib yotadi. Sharqiy A frikada yer po'stining
harakatlari natijasida ju d a katta yoriqlar hosil bo'lgan.
M azkur yoriqlar
Buyuk Afrika yorig'i
deb
ataladi va u
Qizil dengizdan boshlanib, Efiopiya yassi tog'lari orqali
Sharqiy A frika tog'lariga o'tib Zam bezi daryosigacha
davom etadi. Sharqiy A frikadagi ko'llar ana shu yoriqlarda
joylashgan. Yoriqlar orqali
vulqonlar otilib chiqqan, ana
shunday vulqonlardan biri, A frikaning eng baland nuqtasi
(5895 m) bo'lgan so'ngan Kilim anjaro vulqonidir.
99
M aterikning janubi-sharqiy qism ida shim oldan janub
ga tomon Drakon tog'lari cho'zilib ketgan, janubda esa
Кар tog'lari joylashgan. Janubiy A frikaning m arkazida
Kolaxari botig'i joylashgan. Oranj va Kongo ham da
Zambezi daryolari oralig'iga platolar joylashgan.
