20.3. Ichki suvlari, tabiat zonalari va balandlik
mintaqalari
1.
Daryolari.
D aryolarning ko‘p qismi A tlantika va
Shimoliy M uz okeani havzasiga kiradi. Juda ko‘p daryolar
yom g'irdan to'yinadi.
A tlantika okeani havzasiga
Missisipi, Avliyo Lavrentiy,
Rio-Grande
va boshqa daryolar kiradi. M aterikdagi eng
y irik va sersuv daryolar tizim i hisoblanadi. Havzasi katta,
suvni qoyali Appalachi tog'laridan, M arkaziy va Buyuk
tekisliklardan yig'adi. Yil bo'yi to'lib oqadi, bahorda
qor eriganda va yozda yom g'ir m o'l yoqqanda toshadi.
A sosan, yom g'irdan to'yinadi. H indular Missisipi suvini
suvlar otasi
deb atashgan. Avliyo Lavrentiy daryosi
O ntario ko'lidan oqib chiqadi, uning oqimi ko'llar tomo
nidan tartibga solingan. Appalachi tog'ining sharqiy
qism idan oqib tushadigan daryolarning ham m asi qisqa,
ostonasim on, tezoqar, shuning uchun ju d a ko'p GES lar
qurilgan.
Shimoliy dengiz havzasiga oqadigan daryolar asosan
qor bilan to'yinadi, ko'p vaqt muzlab qoladi, fasllar
bo'yicha oqimi keskin o'zgarib turadi. Qishda ko'p
daryolar to'la tubigacha muzlaydi, chunki ko'p yillik
m uzloq yerlarda yerosti suvlarning miqdori ancha kam
bo'ladi. Daryolarning yuqori qismi quyi qismiga nisbatan
tez m uzdan ozod bo'ladi, shuning uchun suv toshganda
m uz parchalaridan to'siqlar hosil bo'ladi. K o'p daryolar
orollardan oqib o'tadi, shuning uchun ularning oqimi
138
tartibga solingan. M aterikning shimoliy qism ining eng
katta daryosi M akkenzi ham katta to‘lqin oralig‘idan
oqib chiqadi (1770 km). Daryo tizim lari yosh, oxirgi
m uzlikdan keyin shakllangan. Hindular bu daryoni
Katta
daryo
deb atashadi.
Tinch okean havzasiga kiruvchi daryolar Yukon,
Kolorado, Kolumbiya. U lar sersuv, tezoqar va qisqa.
Vodiylari tor va chuqur. Kolorado daryosining K atta
Kanyon darasi dunyoga mashhur. Uning chuqurligi 1800
m, uzunligi 320 km, devorlari turli davrlarda paydo
bo‘lgan har xil rangli jinslardan tuzilgan.
2.
K o‘lla ri.
M aterikda
notekis
taqsimlangan.
Ko'pchiligi K anada qalqonida joylashgan. Ko‘l botiqlari
m uz va m uz-tektonik yo‘l bilan hosil bo'lgan. Qalqonning
janubida
dunyodagi
ulkan
ko'llar tizim i— Buyuk
A m erika ko'llari joylashgan. Bu ko'llar uncha chuqur
emas, yuqori chuqurligi 393 m, maydoni 82 m ing km 2,
Guron, M ichigan, Eri, O ntario ko'llari bir-biri bilan
bog'langan. U larning um um iy maydoni 245 m ing km 2.
Bu ko'llar suvining hajmi Boltiq dengizidan ikki m arta
ko'proq. Eri va Ontario ko'llaridan N iagara daryosi oqib
chiqadi. Ikkala ko'l o'rtasida balandligi 50 km, kengligi
1 km bo'lgan N iagara sharsharasi hosil bo'lgan. K o'llar
yil bo'yi m uzlam agani uchun transport maqsadlarida
foydalaniladi. Kanada qalqonining g'arbiy qismi bo'ylab
Vinnipeg, K atta ayiq, K atta tutqin, Atabaska va boshqa
ko'llar joylashgan. U larning eng kattasi Vinnipeg
(hindular tilida
suv
degani) ko'lidir. Kordilyera tog'larida
139
m uz va vulqon ko‘llari ko‘p. K atta havzada qoldiq ko‘l—
katta sho'r
ko7 joylashgan (300%).
Grenlandiya, K anada-A rktika arxipelagi, Kordilyera
tog‘laridagi m uzliklarning umumiy maydoni 2 mln. km 2.
M aterikning shim oliy qism ida ko'p yillik muzloqlar
tarqalgan.Yer sharidagi eng uzun Xabbort muzligi
(145 km) A lyaskada joylashgan.
3.
|
