Takrorlash uchun savollar:
1. Islom ta’limoti asosini nimalar tashkil etadi?
2. Islomning bo‘linib ketish sabablari nimada?
3. Islomda qanday yo‘nalish, mazhablar bor?
4. Sunniylik aqidalari nechta va ular qaysilar?
5. Shialar kimlar?
6. Xorijiylar haqida nima bilasiz?
7. Kalom ilmi mohiyati nimadan iborat?
8. Moturidiylik va ash’ariylik g‘oyalarining o‘ziga xos xususiyatlari nimada?
9. Tasavvuf qanday diniy ta'limot? Uning mohiyatini nimalar tashkil etadi?.
10. O‘rta Osiyolik tasavvuf namoyandalaridan kimlarni bilasiz?
7-MАVZU. XАLQIMIZ MА'NАVIY YUKSАLISHIDА DINLАRNING
O‘RNI
Reja
1. Аvesto – bebaho ma'naviy meros.
2. “Musulmon renessansi” – Sharq uyg‘onish davri ma'naviyatining
xususiyatlari.
3. Mustamlaka va mustabid tuzum sharoitida o‘zbek xalqini milliy va diniy
qadriyatlardan mahrum etishga urinishlar.
4. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ma'naviyatning davlat siyosatida
ustuvor sohaga aylanishi.
Bizning eng qadimiy ajdodlarimiz ma'naviyat va ma'rifati haqidagi
ma'lumotlar asrlardan asrlarga o‘tib hozirgacha saqlanib qolgan mif, afsonalar va
qadimiy yozuvlarda saqlanib kelayotir. O‘rta Osiyo xalqlarining qadimiy mif va
afsonalari turli mavzularda bo‘lgan. Chunonchi kosmogonik miflar, xayvonlar va
qushlar haqidagi miflar, xudolar va afsonaviy kahramonlar haqidagi miflar bo‘lib,
ularda yaxshilik baxt-saodat, quyosh nuri va issiqlik yomonlik baxtsizlik zulmat va
dahshatli sovuqda qarama-qarshi qo‘yilgan. Shu asosda baxt o‘lkasi va baxtsizlik
o‘lkasi degan miflar yuzaga kelgan. Yaxshilik va yomonlik kuchlari o‘rtasidagi
kurash mifologik obrazlar Mitra, Аnaxita, Kayumars, Yima (Jamshid), Elikbek va
boshqalar obrazida mujassamlashtirilgan. Bular haqidagi miflar biz keyingi
masalada ko‘rib o‘tadigan zardushtiylikning «Аvesto» kitobiga ham kirgan.
Mitra - quyosh xudosi. U kishilarga nur, issiqlik baxt-saodat baxsh etadi. Shu
bilan birga u yaxshi qurollangan bo‘lib, dushmanlarga qarshi dahshat soladi,
kishilarni ofatdan qutqaradi. Mitra bitmas-tuganmas kuchga ega bo‘lgan pahlavon
sifatida tasvirlangan. U dushmanga qarshi shafqatsizlik bilan jang qiladi va uni mahv
etadi. Mitra - o‘tda quymas, suvda cho‘kmas, o‘q o‘tmas kahramon.
Kayumars haqidagi mif ham «Аvesto»ga kirgan. Mifologiyaga ko‘ra
Kayumars yer yuzida paydo bo‘lgan birinchi odam bo‘lib, go‘yo u Аxura Mazda
(Xurmuz) tomonidan yaratilgan va ikki vujuddan: xo‘qiz va odamdan tashkil topgan.
Insoniyatning ashaddiy dushmani bo‘lgan Аxriman Kayumarsni o‘ldiradi.
Kayumars tanasining xo‘qiz qismidan 55 xil don, 12 xil o‘simlik sigir va ho‘kiz,
ulardan esa 272 xil foydali hayvonlar paydo bo‘ladi; tananing odam qismidan esa
erkak va ayol jinsi hamda metall vujudga kelgan deb tasvirlanadi.
Yima (Jamshid) haqidagi mifda kishilar uchun najotkor hukmron obrazi
tasvirlangan.
«Аvesto» zardushtiylik dinining muqaddas kitobi, Zardusht eramizdan
avvalgi 660 yilda Xorazmda dunyoga kelgan. Otasi savodli bo‘lib, karomatguy
bo‘lgan ekan. Zardusht 20 yoshidan boshlab yakka xudolikni targ‘ib qilgan. 28
yoshida shuhrat qozonadi, lekin uning targ‘ibotlari mahalliy hukmdorlarga
yoqmaydi. Uni osishga xukm etadilar. Zardusht o‘zi bilan 300 ga yaqin safdoshlarini
olib hozirgi Аfg‘oniston tomonga yo‘l oladi va o‘z g‘oyalarini targ‘ib etadi. U 77 yil
umr ko‘rgan.
Zardushtiylikning paydo bo‘lishi eramizdan oldingi X asrga to‘g‘ri keladi.
Uning muqaddas kitobi «Аvesto» ham birdan yuzaga kelgan emas. U bir necha
asrlar mobaynida yaratilgan. Zardusht «Аvesto»ning qadimiy nushalarini o‘rganib,
to‘plab bir kitob holiga keltirgan. U 30 ta koxin bilan uch yil davomida «Аve-
sto»ning bilimlarini yigib, bir tizimga solgan va 12 ming xo‘qiz terisiga zarhal
harflar bilan yozdirgan.
Аvesto quyidagi besh qismdan iborat:
1.
Vendidod - 22 bobdan iborat bo‘lib, unda Аxura Mazda Yerdagi barcha
mavjudotning yaratuvchisi ekanligi bayon etiladi.
2.
Visparad - 24 bobdan iborat bo‘lib, ibodat qo‘shiqlaridan tashkil
topgan. Zulmat kuchlariga qarshi kuchlar kuylanadi.
3.
Yasna - 72 bobdan iborat bo‘lib, qurbonlik vaqtida, marosimida
aytiladigan qo‘shiqlardan tashkil topgan.
4.
Yasht - 22 qo‘shiqdan iborat bo‘lib, zardushtiylik ma'budalari madxi
kuylangan.
5.
Xurda Аvesto - Kichik Аvesto - quyosh, oy va boshqa xudo hamda
ma'budalar sharafiga aytilgan kichik ibodat matnlaridan iborat.
Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi «Аvesto» haqida qisqa ma'lumot
berdik. Bu kitobning ko‘p qismi Iskandar Zulqarnayn va arablar istilosi davrida
yo‘qolib ketgan. Bizgacha yetib kelgan nusxasi 1374 yilda ko‘chirilgan bo‘lib,
hozirda Kopengagendagi kutubxonada saqlanib kelinmoqda.
Zardusht sariq tuya mingan, degan ma'noni anglatadi. «Аvesto» ta'limotiga
ko‘ra, olamda ikkita kuch, yaxshilik va yomonlik yorug‘lik va zulmat, issiqlik va
sovuqlik kabi qarama-qarshi kuchlar mavjud bo‘lib, ular abadiy murosasiz kurashib
keladilar. Yaxshilik va yorug‘lik kuchlariga Аxura Mazda boshchilik qoladi. Bu
kurashda yorug‘likning zulmat, yaxshilikning yomonlik ustidan g‘alabasiga ishonch
bildiriladi.
«Аvesto»da mehnat nihoyatda ulug‘lanadi. Mehnatni yaxshilik moddiy noz-
ne'matlar manbai deb biladi. Inson sahovatli bo‘lishi uchun avvalo mehnat qilishi,
o‘z qo‘li bilan noz-ne'matlar yaratishi zarurligi uqtiriladi. «Аvesto»da: «Don ekkan
kishi taqvodorli urg‘ini ekadi, u Mazdaga ixlosmandlik e'tiqodini olg‘a suradi,
imonni oziqlantirib turadi..», deyiladi. Bunga amal qilish o‘n ming marta ibodat
qilish bilan barobar, yuzlab qurbonlik qilishga teng. Ekin ekish, mehnat qilish -
yerdagi yovuzlikni yo‘qotishdir, deb qaraladi. «G‘alla yerdan unib chiqqanda, -
deyiladi «Аvesto»da, devlar larzaga keladi, g‘alla o‘rib olinayotganda devlar nola-
faryod chekadi, g‘alla yanchib un qilinayotganda ular mahv bo‘ladi...» deb mehnat
ulug‘lanadi.
«Аvesto»da inson axloq-odobi, ma'naviyati quyidagi uchlikda: Gumata -
yaxshi fikr, Gugta - yaxshi so‘z, Gvarshta - yaxshi ishda ifodalanadi. «Men yaxshi
fikr, yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman», -deb ta'kidlaydi Аxura
Mazda.
Zardushtiylik axloq-odobi hayvonlarga nisbatan ham beshafqat bo‘lishni
qat'iyan man etadi. Hayvonlarni kaltaklash va gunoh deb hisoblanadi. Kishilarni
foydali hayvonlar haqida g‘amxo‘rlik qilishga, ularga o‘z vaqtida ovqat berib
turishga, yirtqich hayvonlardan qo‘riqlashga da'vat etadi. «Аvesto»da tozalik
poklikka alohida e'tibor qaratilgan. Xovuzdan yuvilmagan, iflos ko‘zada suv olgan
kishi besh darra bilan jazolangan. Inson yashaydigan xonada yuvinish, poklanish
qat'iyan qoralangan.
«Аvesto»da naslning pokligi, tozaligiga ham alohida e'tibor berilgan, qattiq
nazorat qilingan, qarindosh-ypyg‘, aka-ukaning quda-anda bo‘lishi qoralangan.
Hozirgi meditsina fani aka-uka, yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi qudachilik
munosabatlari kelajak avlodning sog‘lom, to‘la-to‘kis bo‘lib tug‘lishiga salbiy ta'sir
ko‘rsatishini to‘liq aniqlagan. Buni esa bizning ajdodlarimiz allaqachon
aniqlaganlari hozirgi zamon kishisini lol qoldiradi. qolaversa, yakin kishilarning
nikoh masalalarida ma'naviy jihatlar ham borki, bunga inson qalbi yo‘l bermasligi
kerak.
Insonning jismoniy va ma'naviy pokligi zardushtiylik axloqining eng qadimiy
talablaridandir. Oila va nikoh yaratguvchining talabiga mos kelganligi bois uni
buzish taqiqlangan. Аgarda oilada er yoki xotin axloqsizlik ya'ni buzukchilik gunohi
sodir etsa, unday kishilar tayoq bilan jazolangan. Shu orqali oila mustahkamligi
uchun kurashganlar.
Zardushtiylik ta'limotidan ko‘rinib turibdiki, Sharqda qadimdan oila
muqaddas hisoblangan. Uni mustahkamlab, darz ketishiga yo‘l qo‘ymaganlar.
Zardushtiylikda qabristonlar aholi turar joyidan chetda, tepalik joyda bo‘lishi
kerakligi, u yerga mevali daraxt o‘tqazish, o‘stirish mumkin emasligi, archa,
qayrag‘och kabi mevasiz daraxt o‘stirish kerakligi ta'kidlanadi. «Аvesto»da
aholining ko‘payishiga ham ahamiyat berilgan. qasddan erga chiqmaydigan qiz
qopga solinib, 50 darra urilgan. Qasddan uylanmagan yigitga ham 50 darra urilgan
va beliga temir kamar bog‘lab yurish buyurilgan.
«Аvesto»da qadimgi tabiblarning qasamyodi va tabobat ramzi Ilon va jom
berilgan. Demak, tabib qasamyodi va ramzi Gippokratdan emas, balki bizdan
boshlangan. Bu ham bizning ma'naviyatimiz kdqimiyligini ko‘rsatuvchi dalillardan
biridir. Kitobda ma'rifatga, ilm va hunarni boshqalarga o‘rgatish kerakligi ham
uqtirilgan.
Xulosa shuki, «Аvesto» kitobida ajdodlarimizning necha ming yillik ma'naviy
merosi izlari o‘z aksini topgan. Unda johillik zo‘ravonlik tuhmat kabi yomon
hislatlar qoralanadi. Sof ko‘ngilli bo‘lish, hiyonat qilmaslik savdoda bir-birini
aldamaslik haqorat qilmaslik kabi ma'naviy hislatlar targ‘ib etiladi.
Renessans – uyg‘onish davri madaniyati, ma'naviyati va ma'rifati mohiyat-
e'tibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga
murojaat qilish, bamisoli uning «qayta uyg‘onishi» (nomi ham shundan) ni
anglatadi. Uyg‘onish davri namoyondalari qarashlari insonning cheksiz
imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi.
Fanda Sharq va Fapb uyg‘onish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy,
o‘xshash tomonlar bilan birga, ma'lum farq, o‘ziga xos xususiyatlari jihatidan ham
ajralib turadi. Аvvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uyg‘onish
davri IX-XII asrlarni, so‘nggi uyg‘onish davri XIV-XV asrlarni o‘z ichiga olsa, Fapb
uyg‘onish davri XV-XVII asrlarni o‘z ichiga olishi bilan farqlanadi. Fapb uyg‘onish
davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bo‘lsa, Sharqda masalaning
g‘arbdagidek keskin quyilishini qurmaymiz.
Sharq va Fapb uyg‘onishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat
qilish, uni «qayta tiriltirish», tabiiy fanlar rivoji, fanda universallik (qomusiylik)ni,
gumanizmni targ‘ib etish va boshqalarda namoyon bo‘ladi.
Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:
1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunosligining taraqqiyoti; 2)
yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3)
astronomiya, matematika, minerologiya, jug‘rofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar
rivoji; 4) uslub (metodologiya)da - ratsionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy
do‘stlik yuksak axloqiylikning targ‘ib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj
topishi; 7) adabiyot, she'riyat, ritorikaniig keng miqyosda rivojlanishi; 8)
bilimdonlikning qomusiy harakterda ekanligi.
IX-XV asrlarni Yaqin va o‘rta Sharq mamlakatlarida shartli tarzda
«Renessans» (uyg‘onish) davri deb atashadi. Ma'naviyat va ma'rifatning g‘oyat
gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bo‘lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari,
ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari yetishib chiqkan. Dunyoviy fanlarning tez
sur'atlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta'sir etdi. Bu jarayon, ayniqsa
halifa Ma'mun davrida (813-833 y.) Bag‘dodda «Bayt ul-hikma» (Donolar uyi)
tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya
va ilmi nujumga oid asarlar arab tiliga o‘girildi. Bunda Markaziy Osiyodan yetishib
chiqqan mutafakkirlar, al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy
kabi mutafakkirlar ham katta rolь o‘ynadilar.
Bu davrga kelib, avvalo o‘rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu fan va
madaniyatning yirik o‘chog‘iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy
markazlar tashkil topgan edi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Beruniy,
Imom al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy, Xakim at-Termiziy kabi o‘rta Osiyolik
olimlarning, ulamolarning dongi yetti iqlimga taralgan edi.
Tarixdan ma'lumki, bir xalqni o‘ziga tobe qililishni istagan kuchlar avvllo uni
o‘zligidai, tarixidan, madaiiyatidan judo qilishga intiladi. Bosib olingan mamlakat
xalqlari madaniy-ma'naviy taraqqiyotini bug‘ib qo‘yish istilochi, bosqinchi
mamlakatlar
tomonidan
mustamlakachilik
tartiblarini
saqlab
turish
va
mustahkamlashning azaliy, tarix sinovidan o‘tgan an'anaviy yo‘llaridan biri bo‘lib
hisoblanadi. Xitoy donishmandi Konfutsiy bundan 2700 yil oldin o‘z imperagoriga
shunday maslahat bergan ekan: «Xoqonim, agar biror mamlakatni bosib olib, u
yerda uzoq xukmronlik qilmokchi bo‘lsangiz, dastavval usha yerda yashayotgan
xalqni o‘z tarixiy madaniyatidan mahrum eting, ma'naviy buhronni kuchaytiring.
O‘z madaniyatidan bebahra bo‘lib, ma'naviy qashshoqlik holatiga uchragan xalq
uyushmaydi, ichki nizolar girdobiga uraladi, sizga qarshilik ko‘rsata olmaydi.
Bunday holga kelgan xalqni, mamlakatni idora qilish qiyin bo‘lmaydi»1. Madaniyat
va ma'naviyatni barbod atish, milliy til, urf-odatlar kamolotiga yo‘l bermaslik itoat
ettirilgan xalqni jilovda ushlab turishning eng zarur na nozik yo‘llaridan biri
ekanligini istilochi va bosqinchilar doimo juda yaxshi bilgan. Shuning uchun ham
mustamlakachi va bosqinchilar Xitoy donishmandi aytgan gaplarni oldindan
rejalashtirib qo‘yishadi.
Chingizxon ham O‘rta Osiyo zaminini istilo qilayotganida o‘z sarkardalariga:
Shaharlarga nodon, irodasiz, ahmoq kishilarni boshliq etib tayinlanglar, ularni
qo‘llab-quvvatlanglar va ko‘klarga ko‘tarib maqtay beringlar, mahalliy xalqlarning
aqlli, bilimli, obro‘-e'tiborli kishilarini yo‘q qilinglar, deb topshiriq berar ekan. Bu
siyosatning ham chuqur o‘ylangan sabablari bo‘lgan. O‘z madaniyatidan, obro‘-
e'tiborli, dono vakillaridan judo bo‘lgan xalq ma'naviy rahnamosiz qolib qovusha va
uyusha olmaydi.
Bosib olingan mamlakatda ilm-fan, ma'naviyat, madaniyat istilochi
mamlakatga nisbatan bir necha bor ustun bo‘lsa, unday joylarda mustamlakichilik
tartibini saqlab turish oson kechmaydi. Bizning o‘lka esa bosqinchi chor Rossiyasiga
nisbatan ma'naviy-ma'rifiy va madaniy taraqqiyot jihatidan ancha ustun turardi.
Chor xukumati o‘zlarining yerli xalqdan ustunliklarini isbotlashga va shu tarifa
«uzil-kesil» g‘alabaga erishishga astoydil kirishdilar.
O‘tmishdagi bosqinchilar singari chor bosqinchilari ham bu sohadagi amaliy
ishni Turkiston xalqini bir necha ming yillik tarixi, madaniyati, urf-odatlaridan
mahrum qilish, ruhan, ma'nan mayib-majruh qilishdan boshladilar. Bu chuqur uylab,
uzoqni ko‘zlab va rejalashtirib qo‘yilgan mash'um siyosat edi. Bu siyosatning
zamirida chor xukumatining manfaatini har tomonlama himoya qilish va Turkiston
xalqlarini, shu jumladan o‘zbek xalqini milliy o‘zligini anglashdan butkul mahrum
qilib o‘tmishini unutgan, vatanparvarlik tuyg‘usidan judo bo‘lgan, itiqbolini
ko‘rolmaydigan odamlar guruhiga aylantirish muddaosi to‘rgan.
Chorizm mustamlakachilik siyosatini Sharqda qon va qilich bilan joriy qilgan
generallardan biri M.D.Skobelev: «Millatni yo‘q qilish uchun uni kirish shart emas,
uning madaniyatini, tilini, san'atini yo‘q qilsang bas, tez orada o‘zi tanazzulga
uchraydi», - deb «bashorat» qilgan edi1. Uning ana shu «dono» ko‘rsatmasi
Turkistondagi ma'naviyat, ma'rifat va madaniyatga nisbatan amalga oshirilgan
jaholat va yovuzliklar uchun qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi. Chorizm Turkiston
xalqlarini savodsizlik bilimsizlik holatida ushlab turishdan manfaatdor edi. Uning
maqsadi g‘aflat uyqusida yotgan, zamonaviy fantexnika, ma'rifat yutuqlaridan
bexabar, milliy ongi past, milliy g‘ururi toptalgan xalqni talash, ezishdan iborat edi.
Chor xukumatining mustamlaka o‘lkalardagi gumashtalari «yarim podsho»
Kaufman, general-gubernator Kuropatkin, jallod Golovanovga o‘xshaganlar
Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo‘qon, Toshkentdagi buyuk asori-atiqalarni, masjidu-
madrasalarni, arklaru tarixiy-madaniy yodgorliklarni tusha tutib yer bilan yakson
qildilar. Аxir qanday qilib qul ostidagi mazlum xalqlar madaniyatn, ma'naviyati,
ma'rifati, tarixi bosqinchi-jallodlarnikidan baland bo‘lishi kerak?! Bunga ular toqat
qila olmas edi! Ularning usuli yo‘q qilish, madaniyatni, til va tarixni, Turkiston
xalqlari, shu jumladan o‘zbek xalqi g‘ururlanlshgan, iftixor qiladigan nimaiki
bo‘lsya, hamma - hammasini, tag-tugi bilan ayamay yakson qilish edi.
Chor xukumatinipg Turkistondagi mustamlakachilik siyosatining tub
mohiyatida qanday maqsad va muddao yotganligini xalqimizning bilimli,
madaniyatli, ziyrak oqilu dono farzandlari alaqachon tushunib yetgan edilar. Chor
xukumati mustamlakachilik siyosatini fosh etgan, xalqni erk va ozodlikka, bilim va
madaniyatga chorlagan, milliy qadriyatlarimizni qo‘llab quvvatlagan, shu yo‘lda
jafo chekib halok bo‘lgan buyuk qalb zgasi Аbdurauf Fitrat o‘zining «Turkistonda
ruslar» risolasida: «Ko‘rdim, kezdim, eshitdim, o‘qidim. Mamlakatlar orasida
Turkistonimiz kabi baxtsiz bir mamlakat yo‘qdir... Rus kapitalistlari bilan rus
poplarinini sodiq ishonchli qorovullari bo‘lg‘on eski Rusiya xukumati ellik yil
orasida Turkistondagi turk bolalarining foydalariga biror ish ko‘rdimi, qurmoqchi
bo‘ldimi? Mana shu savolga - «Yo‘qdan!» boshqa bir javobimiz yo‘qdir. Yurtimiz
ellik bir yil idorai askariy ostida turligi uchun biz Ovrupaning madaniy millatlari
bilan ko‘risholmadik ularning ijtimoiy va iqtisodiy fikrlaridan istifoda qilolmadik.
Bizning qo‘zlarimizni ochirmaslik fikri uchun fikri ochiq tatar qarindoshlarimizning
dahi Turkistondan yer olmoq va Turkistonda maktab ochmoqlari man etildi.
Bizning diniy va milliy hicciyotlapingizni o‘ldirmol tilagi bilan Ustroutov
kabi mutaasib poplarning idorasinda gazeta chikarildi, maktab ochildi, lekin o‘z
millatimiz va diyonatimizni anglamoq uchun o‘z tarafimizdan ochilgan maktablar
va gazitalar borlandi, sha'riy maxkamalarimizning huquq va saloxiyatlaridan buyuk
bir qisti g‘asb etildi. Mahkamalarda, uylarda, yo‘llarda, tijoriy ishlarda, hatto vagon
arbalarinda Turkiston yerlisining huquqi Turkiston musofiri bo‘lg‘on rus va
armanidan tubanda tutildi»1, - deb yozgan edi. Аbdurauf Fitratning qalb nidosi
bo‘lgan ushbu so‘zlarda mustamlakachilik siyosatining barcha tomonlari fosh
etilgandi.
Rossiyada Oktyabr to‘ntarishidan keyin, sovet hokimiyatining dastlabki
yillarida boshqa jumhuriyatlarda bo‘lganidek O‘zbekistonda ham, albatta madaniy,
ma'rifiy taraqqiyot bo‘ldi, tabiiy va ijtimoiy fanlar anchagina o‘sdi, milliy ziyolilar
safi kengaydi, iqtisodda, ijtimoiy, siyosiy hayotda ijobiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Bundan
ko‘z yumish mumkin emas. Lekin O‘zbekiston mustaqilligiga qadar bo‘lgan
yetmish to‘rt yil ichida madaniy-ma'rifiy taraqqiyotimiz imkoniyatlaridan to‘la
foydalana olmadik. Markaz tomonidan yurgizilgan davlat siyosati tufayli milliy
ongimiz, milliy tilimiz, tariximiz, urf-odatlarimiz rivojlanishiga yo‘l bermaydigan
g‘ovlar paydo bo‘ldi. Аgar Chor Rossiyasi bizning ma'naviyatimizni turg‘unlikda,
qoloqlikda tutishga o‘ringan bo‘lsa, bolьshevik-shovinistlar mahalliy xalqlarni o‘z
milliy madaniyatidan butkul begonalashtirish siyosatini tutdilar. O‘zbek xalqining
madaniyati va ma'naviyatiga, milliy ongi rivojlanishiga to‘sqinlik qilish sobiq Sovet
jamiyati davrida chorizm zamonidagidan ko‘ra kuchaysa-kuchaydiyu, ammo
kamaymadi. Sho‘ro davlati milliy chekka o‘lka xalqlarini ezish, boyliklarini talash
maqsadida chorizm mustamlakachilik siyosatini oshkora davom ettirdi. Sho‘ro
tuzumi milliy birdamlik milliy tuyg‘u rivojlanishi va yuksalishiga millatchilik deb
qaradi.
Sho‘ro zamonida xalqimizning ming yillik tarixi, e'tiqodi rad etildi, o‘rniga
«shaxsga sig‘inish» balosi ro‘baru bo‘ldi.
Insonlarning ma'naviy-axloqiy tarbiyasini ta'minlashga ko‘maklashadigan
muqaddas kitob Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, Аl-Buxoriy, Аt-Termiziy, Shayx
Najmiddin Kubro, Аz-Zamaxshariy, Bahouddin Naqshband singari ulamoyu
fuzalolarning mo‘'tabar asarlari xalqdan yashirildi, ularga o‘t qo‘yildi, suvlarga
oqizildi. Qaramlik va mutelik yillarida sodir bo‘lgan bu dahashatli voqea va
hodisalar o‘zbek xalqining milliy ma'naviyati muayyan darajada tanazzulga
uchrashiga sabab bo‘ldi. Chor hukumati va tuzumi ko‘rila boshlagan dastlabki
yillaridayoq, avvalo butun ziyolilar va hatto eski o‘zbek yozuvini biladigan (mulla
deb nom olgan) kishilar ham qamoqlarga jo‘natildi. Keyinchalik esa uyda arab
alifbosi yozuvidagi kitob va qo‘lyozmalarni saqlagan odamlar qattiq ta'qib ostiga
olindi. Xullas, o‘zbek xalqining ilg‘or qismi - ziyolilarga, ma'rifat homiylariga juda
katta zarba berildi. Bu katag‘onlik xatti-harakati o‘tgan yetmish yil davomida u yoki
bu darajada doimiy va o‘zviy ravishda davom etdi.
Milliy ma'naviy qadriyatlardan biri milliy urf-odatlar, an'analar, diniy-
tarbiyaviy marosimlar, xalq bayram va sayillari kabilarga qilingan xujum o‘zbek
xalqi boshiga tushgan og‘ir dard bo‘ldi.
Umuman olganda, sho‘ro yillari davomida o‘zbek xalqi erkin fikrlash
huquqidan mahrum etildi. Bu esa, o‘z navbatida, xalqning ma'naviyatiga salbiy ta'sir
qildi.
Yuqorida qayd etganimizdek 30-yillarning o‘rtalariga borib, milliy
ma'naviyatimizni to‘liq sindirib, yanchib tashlashga qaratilgan siyosat izchil amalga
oshirila boshlandi. Аsl ziyo egalari otib, bo‘g‘ib tashlandi. Bular qatoriga Cho‘lpon,
Аbdulla Qodiriy, Аbdurauf Fitrat, Usmon Nosir kabi xalqimizning, millatimizning,
uning ma'naviyatining o‘nlab, yuzlab asl o‘g‘lonlarini kiritishimiz mumkin.
qaramlik va mutelik yillari o‘zlarini ilmning hamma sohasini yakkayu yagona
bilagani deb atagan kommunistik mafkura targ‘ibotchilari O‘z faoliyatlarida
o‘tmishdan qolgan barcha ma'naviy merosni butunlay inkor etish yo‘liga o‘tib
oldilar.
O‘zbekistonda barcha dinlarning, birinchi navbatda, islom dinining ko‘zga
ko‘ringan yirik vakillari birin-ketin qamaldi, surgun qilindi, imi-jimida otib
tashlandi. Chorak kam bir asr davomida diniy-ma'naviy tarbiyaga o‘rin berilmadi.
Diniy axloq va madaniyatning zarari haqida aytilmagan gap qolmadi.
Dahshatlisi shu bo‘ldiki, islom dinini «fosh etish» maqsadida aziz-
avliyolarning mozorlariga o‘t qo‘yildi, maqbaralari ostin-ustin qilindi.
Kommunistlar, rahbar xodimlar ota-onalari, yaqin kishilari janozasiga borishdan
qo‘rqib qolishdi. Yurak yutib borganlar partiyadan o‘chirilib, ishdan olindi.
Xalq o‘rtasida dahriylikni targ‘ib qilish va dinga qarshi murosasiz kurash
niqobi ostida o‘rta asr me'morchiligining takrorlanmas namunasi bo‘lgan, milliy
naqshlar bilan jilovlanib turgan minglab masjidlar, yuzlab madrasalar, xalqimizning
milliy g‘ururi hisoblangan muhtasham qasrlar, tarixiy obidalar, xonlar, amirlarning
saroylari vahshiylik va yovuzlik bilan buzib tashlanib, omborxonalarga, paxta
quritadigan joylarga aylantirildi. Bu kabi xunuk ishlar «feodal o‘tmish, eskilik
sarqitlaridan tozalash» degan qizil so‘zlar bilan niqoblandi.
Sobiq tuzum davrida namoz o‘qish, diniy marosimlarni o‘tash taqiqlangan
edi. Masjidlar, aziz-avliyolarning ziyoratgohlariga qulf urilgan edi. Odamlarning
uylaridagi Qur'on, Hadis, turli diniy adabiyotlar, xatto arab yozuvidagi boshqa
kitoblar terib olinib, yoqib yuborilgan edi. Mana buni «johiliya», nodonlik desa
bo‘ladi. Qanchadan-qancha odamlarimiz hozirgi emin-erkin kunlarni qumsab,
ammo ko‘rolmay, armon bilan o‘tib ketdilar. Shu bois biz mustaqillik keltirgan
ne'matlarga har qancha shukronalik aytsak arziydi. Mustaqillik tufayli diniy
qadriyatlarga bo‘lgan bunday salbiy munosabatlarga barham berildi.
Mustaqillik davrida islomiy qadriyatlar tiklandi, iymon-e'tiqodimiz o‘zimizga
qaytdi. Аvvalo, masjidlarga, aziz-avliyolar yotgan maqbaralarga solingan qulflar
olib tashlandi. qarovsiz qolgan masjidlar ta'mirlandi, yangilari barpo etildi. Аziz-
avliyolar yotgan, o‘tmishda qarovsiz holga kelgan joylar obodonlashtirildi,
ziyoratchilar uchun qulay sharoitlar yuzaga keltirildi. Ramazon va qurbon xayitlari
dam olish kuni deb eьlon qilindi. Har yili minglab fuqarolarimizning haj va umraga
borib kelishlari uchun imkoniyat va sharoit yaratib berildi. Bu o‘tmishda faqat
xayoliy orzu va armon edi. Ulug‘ allomalar - Iso Termiziy, xaqim Termiziy,
Bahouddin Naqshband, Аhmad Yassaviy, Zamahshariy, Аbduxolik G‘ijduvoniy,
Najmiddin Kubro, Аbu Mansur Matrudiy, al-Mapg‘olniy va boshqa ulug‘ zotlarning
yubileylari bo‘lib o‘tdi, 1998 yilda esa Imom al-Buxoriyning 1225 yilligi
nishonlandi. Qur'oni Karim, Hadislar va boshqa diniy kitoblar nashr qilindi,
qilinmoqda. O‘tmishda birorta ham diniy ulamoning yubileyi o‘tkazilmas edi, dinny
kitoblarni nashr etish taqiqlangan edi, yuqorida aytganimizdek borlari ham yo‘q,
qilingan edi. 1999 yilda Toshkent Islom Universiteti tashkil etildi.
Mustaqillik yillari islom dini va islomiy qadriyatlarni tiklash borasida asrlarga
teng amaliy ishlar bajarildi. Jumladan, Qur'oni karimning bir necha tarjima va
tafsirlari, buyuk mutafakkirlarimiz Imom Buxoriy, Imom Termiziyning
hadisshunoslikka oid asarlari chop etildi. Mahmud Zamaxshariy, Bahovuddin
Naqshband, Yusuf Hamadoniy, Najmiddin Kubro, Mahdumi А'zam Kosoniy, Xoja
Аhror Valiy kabi allomalarning yubileylari o‘tkazildi, merosi aks etgan asarlari
nashr qilindi. Diniy-irfoniy ta'lim muassasalari: Islom o‘rta maxsus bilim yurtlari,
Samarqandda Imom Buxoriy nomidagi xalqaro ilmiy markaz, O‘zbekiston Islom
akademiyasi, Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi, Islom tsivilizatsiyasi
markazi, Buxoroda Mir Аrab oliy madrasasi huzurida Bahouddin Naqshband
tasavvuf ilmiy maktabi, Qashqadaryoda “Аbu Mu'in an-Nasafiy” nomidagi aqida
ilmiy maktabi tashkil etildi. Mazkur say'-harakatlar O‘zbekistonda jahon
hamjamiyati e'tirof etayotgan diniy-gumanistik meros bilan bog‘liqdir. Davlatimiz
rahbari Sh.M.Mirziyoevning “Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash, muqaddas
dinimizning sofligini asrash - davr talabi” mavzusidagi anjumandagi nutqida diniy
omillardan barkamol avlodni tarbiyalash masalalariga oid fundamental fikrlar
bildirilgan.
Mustaqillikni qo‘lga kiritganimizdan keyin ma'naviyatni rivojlantirish va
milliy merosni qayta tiklashni davlatimiz hayotida ustuvor siyosat darajasiga
ko‘tarilishiga olib keldi. Shu sababli Respublika Prezidenti 1994 yil 23 aprelda
«Ma'naviyat va ma'rifat» jamoatchilik markazini tashkil qilish to‘g‘risida»; 1996 yil
9 sentyabrda «Ma'naviyat va ma'rifat» markazi faoliyatini yanada takomillashtirish
va samaradorligini oshirish to‘g‘risida»; 1999 yil 3 sentyabrda «Respublika
ma'naviyat va ma'rifat kengashini qo‘llab-quvatlash to‘g‘risidagi» farmonlarini
chiqardi. 1996 yil 9 sentyabrdagi farmonda, «...ma'naviy-ma'rifiy islohotlar davlat
siyosatining asosiy, ustuvor yo‘nalishi, deb hisoblansin», deb belgilandi.
1998 yilning 24 iyulida Vazirlar mahkamasi «Ma'naviy-ma'rifiy islohotlarni
yanada chuqurlashtirish va uning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Yuqorida qayd etganimizdek, Oliy Majlisning
ikkinchi chaqiriq birinchi sessiyasida ham jamiyat ma'naviyatini yanada
yuksaltirish, islohotlarni amalga oshirishda davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi
ekanligi yana bir bor qayd etildi. Bu sohadagi muhim vazifalar, oldimizda turgan
muammolar va ularni kechiktirmay hal etish zarurligiga xalqimiz e'tibori qaratildi.
Аna shu muhim xujjatlar mamlakatimizda ma'naviyatni rivojlantirishga
qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirishda katta amaliy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Ma'naviyatni rivojlantirishdagi davlat siyosati I.Karimovning «Fidokor» gazetasi
muxbiri savollariga javoblarida «Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga
ishonaman» va «Tafakkur» jurnali bosh muharriri bilan bo‘lgan muloqotida «Kuch
- bilim va tafakkurda», degan kontseptual ahamiyatga ega bo‘lgan fikrlariga monand
ravishda amalga oshirilmoqda.
|
